Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| —сыз
бен етістік жасайтын —сыра бір үядан тарагандар. Ал -сыра қүрамындагы соңғы -а етістік жасайтын қосымша. Сонымен, -сыз аффиксі де қүранды етістік жасайтын қосымша мен есімше қосымшасының кірігуі, сойтіп қайта үғынылуы. -Чыл (-чіл). Көне түркілік ескерткіштердің бәрінде есімнен сын есім жасайтын онімді тәсіл: атчыл (Орхон-Енисей), йамгурчыл (МҚ). Қазіргі қазақ тілінде есім түбірлерге қосы лы п, белгілі бір іске бейімділікті, икемділікті білдіретін сын есімдер жасайды. Сойтіп қызметі мен мағынасы жагынан коне түркі тілінде қолданылуынан пәлендей үлкен айырмашылыгы жоқ. -шыл аффиксі екіге ажырайды: -шы зат есім қосымшасы, -л жасыл сөзінің қүрамындағы осындай қосымша деп қарауға болар еді. 1 Баскаков Н. А. К вопросу о происхождении условной формы на -са/-сс тюркских языках. Академику В. Г. Гордлевскому. М., 1953. 221 Дегенмен, сын есімдерге жалғанатын -шыл қүрамы басқаша, бүл жерден -шы кішірейткіш мәнді -шы қосымш асының варианты. -ыз (із). Коне түркі тілінде есім түбірден сын есім жасайтын осындай аффикс болған: едіз (биік), бедіз (әдемі), йагыз (йағ — жау, жауыз), т.б. Қазіргі тілде бүл аффикс жауыз, семіз (семір —мен салыстыр), буаз, саяз, тайыз, нагыз (нақ-пен салыстыр), жалгыз, жалбыз, аңыз, тегіс (з>с) тәрізді зат есім, сын есімдердің қүрамында кездеседі. Қыстақ, шаңдақ, тастақ, қумдақ тәрізді сөздер қүрамынан —дақ (-тақ) аффиксі ажырайды. Ж әне осы аффикс біздің ойымызша, қүранды: -дақ. Екінші сөзбен, есім түбірден етістік жасалып, соның үстіне барып кимыл есім түлғасы -қ (-к) қосылған. Қырсық, бықсық, т.б. сын есімдер қүрам ы нан ~сық аффиксі ажырайды. Қырсық сын есіміне негіз болған түбірді қырыс (қырысып қалды), қырсыз создері қүрамынан коруге болады. Бықсық сын есімнің негізі болған түбір соз бықсы туынды етістігінің қүрамында ғана кездеседі. -сық аффиксі, осы фактілерді озара салыстырып қарағанда, қүранды болып шығады. Э. В. Севортянның ізімен оның алдыңғы бөлігін (- сы ) есімнен етістік жасайтын қосымша, ал соңғы бөлігін қимыл есім түлғасы деп қарауға толы қ негіз бар.1 Кейбір сын есімдерді түбір мен қосымшаға ажыратуға болғанмен, екеуінің де көнергені сонш алық, түбірді де, қосымш аны да түсіндіру қиын. Ж аңсақ, таңсық сөздері қү р ам ы н ан ескі тү р к іл ік -сық, -сак, қосымшалары ажырайды. Жаңсақ сөзінің жан болігі жаңылыс, жаңыл, жаңылтпаш сөздерінде қайталанады. Бүған қарағанда, жаң — бір кезде жаңылысу, қателесу мәнін берген соз болуы мүмкін. Ал таңсық созінің таң түбірі таң қалу, таңырқау сөздерінде бар. Аусар сын есімі аң-сар боліктеріне ажырайды. Мүның алғашқы бөлігі ау емес, аң (ой, ақыл), -сар болымсыздықты білдіретін ескі қосымша {-сарУсыз). Бүл сөз аңдау (кейде аңлау), аңдаусыз, аңсыз создерімен үялас. Бірсыпыра сын есімдер қүрамынан үшырасатын аффикстерді бүгінгі тарихи зерттеулер аясында жете түсіндіру қиын. Сондай аффикстің бірі — жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|