Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

есімін жасаған аффикстер түбірмен бірігіп, контексте қолданылу 
ыңғайымен бірде зат есім, бірде сын есім қызметінде қалыптасуы 
түркі тілдерінің даму барысында тоқталмаған процесс. Сол процестің 
нәтижесінде бүгінгі түркі тіддерінде, соның бірі қазіргі қазақ тіліндегі 
арғы негізі етістік, адъективацияға үшыраған создердің едәуір тобы 
пайда болды. Мүндай сын есімдерге негіз болған байыргы түбірлердің 
біразы қ а зір гі тіл д е де ер к ін қ о л д а н ы л а т ы н етістік тер . Ал 
қосы м ш аларды ң көпш ілігі қазіргі тілде соз жасау қаси етін ен
айырылып “өлі” түлғаларға не өнімсіз түлғаларға айналып кеткен. 
Мүндай реттерде сын есім жасайтын аффикстер жайлы айтудан гөрі 
түбір мен қосымшаның кірігуі, сойтіп бүкіл сөздің адъективациялануы 
жайлы әңгімелеу тілдік фактілерге, тіл қүрамында болған процеске 
орайлас болатынына сөз жоқ.
-қы (-кі)
аффиксі 
буралқы, жинақы, кулдіргі, оралгы, шубалаңқы,
ойнақы,
т.б. сөздер қүрамында бар. Бүлардың алғашқы түбірлері 
етістік екені 
бура, жина, кул, ора, шуба, ойна
создерімен салыстыра 
қарағанда айқындалады. Коне түркілік ескерткіштерде 
-гу, -гу, -қу,
-ку
пішіндес аффикстер де етістік түбірге жалғанған: 
Бу ебге кіргу едз
ол
(М Қ, II). 
“Бул уйге кіретін уақы т ”. Сенің баргуң қачан “Сенің
баратын уақытың қашан?” Менің баргум йақты
(М К, II). 
“Менің
баратын уақытым жақындады”. Сіздерні йаратгучы туруткучы бір
теңрі
(СрТ). 
“Сіздерді жаратушы, тургызушы бір қудай
”. 
Отун йутгучі
(СрТ. 
“Отын жеткізуші”, -гу(-гу)
аффиксті түлғалардың бір кездерде 
қимыл есім мәнінде жүмсалғанына қосымша бір дәлел - келтіріп 
отырған масылдардың кейбірінде олардың 
-чы
аффиксін қабылдауы. 
Әдетте 
-чы
аффиксі іс істеушіні білдіруші тәсіл есебінде қимыл есім 
түлғаларына жалғанатыны мәлім. Қазіргі тіліміздегі 
жумысшы, тоқушы
тәрізді фактілерді солармен салыстыруға болар еді. Қаш қари бүл 
туралы мынаны айтады: — 
баргучы —
істі істеушіні білдіретін есімше. 
Тур бүйрық етістігінің есімше түлғасы 
тургучы
тәріздес болады, қатаң 
айтылатын сөздерде 
йа қургучы — уй тургызушы, тавар қапгучы — мал
урлаушы, ат сувгаручы — ат суарушы... Исми заман —
уақыт есімі, 
исми мақан —
мекен есімі ж әне қүрал аттары сөз соңына жуан 
айты латы н, қү р ам ы н д а 
-қ
әр п і бар сөздерде 
-гу,
ал ж іңіш ке 
айтылатын, қүрамында 
-к
әрпі бар создерге —
гу
қосымшасы қосылу 
арқылы жасалады: 
Бу йа қургу огур ермес — бул уй салатын уақыт
емес...
Етістіктерден ж асалаты н қүрал аттары етістік қасиетін 
жоғалтып зат есім орнына жүмсалады. Сондықтан йегү нең — ішіне 
тамақ салып жейтін нәрсе (леген, табақ). 
Ургу — уру
үшін істелетін 
қүрал, мәселен 
қамшы, шыбық
(мүндагы үрғу зат есім магынасындағы
223

сөз), 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: