Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -г, -г
әріптерінің мөні жоқ дейді және осыған келтірілген мысалда -г, -г аффиксі жоқ. М ү н ы ң б а р л ы ғы — сақ а ф ф и к с ін ің т е к қ а н а е с ім д е р ге ж алғанатындығын дәлелдейді. Етістік түбірлерге -гсақ түрінде жалғанады деп отырған себебі -г аффиксі арқылы таза етістік түбір есімге айналады да, сол туынды есімге —сақ аффиксі жалғануы арқылы сын есім жасалады. Есім түбірге -гсақ түрінде емес, тек жалаң -сақ түрінде қосылады. Қазіргі қазақ тілінде де — сақ аффиксінің есім түбірге қосылып, сын есім жасауы бар: малқумар, есіл-дерті тек мал жинау дейтін мағынада -м алсақ. Суды көп ішеді, су ішуге қүмар дейтін мәнде — сусақ дейді. Алайда —сақ аффиксі арқы лы есім түбірден жасалған сын есімдер осыншама көп емес. М үның себебі: парсы тілінен енген: -хор аффиксі қолданылатын болды және қумар сөзі аффикстік қолданы сқа бейімделді. Сөйтіп -сақ аффиксімен келетін кейбір сын есімдер кейде — хор, кейде қүмар шылауымен айтылатын болды. Әдеби тілде осы соңғы варианттар орнықты. Сусақ — суқумар, малсақ — маяқумар, бүларға аналогия жасаудан арақ- қумар, шайқумар, шайхор, арақхор, насыбайхор, арызхор, шаруахор, т.б. Н. А. Баскаковтың зерттеулеріне қарағанда, тарихи түрғыдан - -сақ жалаң аффикс емес, қүранды. Аффикстің алдыңғы элементі (- са ) осы түлғалас шартты рай қосымшасымен генезистік жағынан да, сем ан ти калы қ ж ағы нан да б ір д ей .2 Ал соңғы -қ қи м ы л есім қосымшасы -сақ түлғалы сөздердің мағынасы тілек, қалау мәнімен үласып жатуы да осыны дәлелдейді. -сақ аффиксінің қүранды екендігі де осы орайлас сөздермен салыстырудан көрінеді. Қазіргі тіліміздегі -сау аффиксімен келетін бірен-саран сөздерді алып қарасақ: тамақсау (там аққа мөлш ерден тыс ы нты қ). Бүл сөз қүрам ы ндағы -с а у аффиксінің айырмашылығы соңғы —у элементінде ғана. —у элементі тарихи түрғыдан көне түркілік -г аффиксінің фонетикалық варианты. Кейбір фактілер ыңғайында қүрандылар тобына -қақ (-кек, -гақ, -гек) аффиксін де жатқызуға болады. Қатқақ, тайгақ сөздерінің 1 Қошгарий М. Девону луғотит турк. Т. II, 59-60-бет. 2 Щербак А. М. Грамматический очерк языка тюркских текстов. М. — Л., 1961, стр. 107. қатқалақ, тайганақ дейтін дублеттері де бар. Бүлардың қүрамы, қат, тай, түбірлерімен -қақ, -гақ және -қалақ, -ганақ аффикстеріне ажырайды. Ал бүл аффистерге ортақ элемент -қа. Мүндай ойға бір себеп — қаяақ аффиксінің қүрамында тек осы морфема (қа) ғана қайталанады да, соңғы -қ элементі түсіп қалады. Ал екінші жағынан, -қақ және -қалақ аффикстері. Олардың орайлас магыналы сөздер жасауы осыны дәлелдейді. Оның бер жағында, қат түбір сөзінен -қа аффиксі жалғану арқы лы туынды етістік жасалады. Радлов қат етістігінің түркі тіліндегі екі түрлі мағынасын көрсетеді де (қату — сүйық нәрсенің үюы, қоюлануы, қату — екі сүйық затгы араластыру), қатқала (етістік), жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|