Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ійір
етістігі бар да, уршық зат есімі бар. Сыртқы пішіндері үқсас емес. Өйткені дыбыстардың тарихи ауысулары бүл создерді бір-біріне үқсамайтын дәрежеге жеткізген. Коне түркі тілінде йіг — веретено (ДТС, 260), йігне — ине (ДТС, 261). Егер осы фактіні еске алсақ, уриіық созінің бастапқы дыбыстық сипатын шамамен былайша деп қарауға болар еді: йу (о)р — иіық. Соңғы қосымш а әдетте кішірейтпе мәнді зат атауын жасайтыны мәлім. Ал екеуіне де ортақ ежелгі түбірдің ізі (йі/у), -р етістік жасайтын қосымша. ДТС: йерге — обертывать, заворачивать, туынды етістіктің қимыл есім түлғасы (-ге). Қазақ т іл ін д е г і у р ш ы қ с о з д ің а б с о л ю т б а с ы н д а а й т ы л г а н м -дің редукциялануы, сойтіп келесі дауыстының қысандауы арқылы барып қалыптасқан. Сонымен, йір де , уриіық та туынды түбірлер. Ежелгі түбір әдепкі түлғасында сақталмаған. Оңтүстік қазақтарының тілінде “ к о р п е ” м ағы насы нда қолданы латы н ж уырқан созі де тарихи түргыдан осы сөзбен түбірлес, екеуі бір ғана түбірдің екі түрлі фонетикалық варианты. Коне түркі тілінде: “йерге — обертывать, заворачивать, наматывать, йергенчу — стеганое одеяло” (ДТС, 276). Радлов “Создігінде” “ йөрге - завернуть, закутать... йэргет — велеть 1 Юнусалиев Б. Киргизская лексикология. Фрунзе, 1959, стр. 132. 146 завернуть” (т. III ч. I): Егер соңғы фактілерді ескерсек, қазақ тліндегі ора етістігі едәуір ф о н е т и к а л ы қ ө зг е р іс т е р д ің н ә т и ж е с ін д е қалыптасқан түбір. Ол өзгерістер мына тәрізді: басқы й дыбысының редукциясы, екінші буындағы г (г) дыбысының элизиясы. Ал жуырқан сөзінің қүрамындағы бүл түбірдің ізі жуыр морфемасынан көрінеді. Мүндағы өзгерістер: й>ж, о>у. Алайда байырғы түбір өз сыпатында жөргек сөзінің қүрамында ғана сақталған. Дыбыстық өзгеріске үшыраған кейбір түбірлер қазіргі тілде сыңар күйінде, яғни, тек қана туынды сөз қүрамында кездеседі. Қазақ тілінің мына сөздерін ескі мүра ф актілерм ен салы сты ру біраз жайды аңғартады: шикі сын есімі көне түркі тілінде йіг — сырой, йіг ет — сырое мясо (ДТС, 260). Қ азақ тіліндегі ш икі сы н есімі, бүған қараганда, әрі туынды соз ( ш іи-кі ) әрі соз соңы ғана емес, соз басы да дыбыстық озгеріске үшыраған: (й>ж>ш). Ал мүны ң й іглі түлғасы арнаулы қосымша арқылы сын есімге айналуы да жаңа қүбылыс еместігін корсетеді. Қ азақ тіліндегі жійді созі тек етістік болып үғынылады. Ал коне түркі тілінде йыд — запах, аромат, йыдьі — пахнуть, испускать запах, йыдыг — смердящий, йыдыш — совм., от йыды — йыдышды нең — нечто загнило, завоняло (ДТС, 264—265). Егер соз соңындағы дыбыс ауысуын ескерсек, жиді ескірген түбір мен қосымш адан қүрылған және оның озі жаңа қүбылыс емес. Қ азақ тіліндегі баламасы коне йыд түбірінің етістікке айналып, соңғының қимыл есім түлғасынан қалы п тасқан болып шығады. Осы орайда тағы да коне түркі фактілерін келтіру керек: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|