Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| йыдз
— запах, йыдзы — испускать запах, вонять, йыдзыг — дурно пахнущий, смердящий, йыдзыглық — вонь, зловоние, йыдзла — пахнуть, испускать запах (ДТС, 265): йыд, йыдз варианттарын озара салыстыру түбірдің соңғы дыбысы аффрикат екендігін корсетеді. Мүны тагы мына фактілермен салыстырсақ: ЯТК: йы, М Қ: йыз, КК: ыйы, АХ: йійі — запах, қ азақ тіліндегі ж ійді аффрикатқа аяқталган түбірден емес, аффрикаттың екі жарылуынан ш ы ққан бір вариант йыз түбірінен қалы птасқан. Алайда соңғы фактілерді ескерсек ( йы, ыйы, йійі ) йыд, йыз түбірлерін де туынды сөз деп қарауга болады. Сонымен, қазақ тіліндегі жійді екінші (мүмкін үшінші) дәрежелі түбір болып шығады. Бірақ сөздің о бастағы түбірі дербес күйінде сақталмаган. Жьіла етістігі қазақ тілінде есімдерге негіз болады: жылау, жылауық, т.б. Бірақ осы етістікпен түбірлес басқа етістік сөз кездеспейді. Коне түркі тілінде йыгы — плач, рыдание, йыгыт, йыгыт — сыгыт — плач, ры дание, йыгла — плакать (ДТС, 265—266). Енді осыларды салыстырсақ: йыгы, йыгыт, йыгла, қазақ 147 тіліндегі жъиіа, бәріне орта түбір йыг не йыгы. Сонда қазақ тіліндегі жыла қүранды: -ла қазіргі тілде де есімнен етістік жасайтын актив қосымша, сөз ортасындағы г элизияға үшыраған. Бау, байла қазақ тілінде мәндес болса да, екі түрлі сөз табына жататын түбірлер. Көне түркі тілінде ба — привязывать, связывать — обвязывать, повязывать, баг — оковы, узы, повязка, узел, багла — привязывать, баглыг — связанный с чем-л. (ДТС, 76—78). Кене мүралар фактілері қазақ тіліндегі бау, байла сездерінің қайсысы да туынды, кене түбір мен қосымшаның бірігуінен қалыптасқан. Екеуіне де негіз болған түбір — етістік (ба-), етістік түбір ез дербестігін жоғалтқаннан кейін, сол түбірдің қимыл есім түлғасынан ( баг ) актив аффикс -ла арқылы туынды етістік жасалған. Қ азақ тілінде соңғы екі түлға сақталған, бірақ екеуі де фонетикалық езгеріске түскен ( баг>бау, багла>байлс). Үйқы, уйықта сездері де қазақ тілінде екі түрлі сез табына жатады, екі түрлі лексика-грамматикалық мән береді. Үйықта етістігі есім туынды, уйқы зат есімінен -ла аффиксі арқылы жасалған. Кене түркі тілінде уды — спать, удыт — усыпать, удзы — спать, удзы қ — дремлющий, спящ ий, удзу - сон (ДТС, 605-606). Кене түркілік материалдар бастапқы түбірдің бірде жалаң дауыссыз, бірде аффрикат дауыссызбен айты лғаны н керсетеді. Мерзім жағынан д, дз- мен а й т ы л ғ а н в а р и а н т т а р ә л д е қ а й д а к е н е , ал X III ғ. қ а ты сты “Оғызнамеде” кездесетін уйқу, уйу (уйқы, уйықтау) варианттары едәуір “жаңарған” түрлері (ДТС, 607—608). Сойтіп қазақ тіліндегі жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|