Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| “елт —
увести, унести, вести, услать” (т.І. ч.І). Опыр 155 етістігі ежелгі түбір мен -ыр қосымшасына ажырайды. Сөйлеу тілінде қ о л д ан ы л аты н ы (о б /у ). Ол обып ж ібере ж аздады етістігім ен салыстырсак, айырмаш ылық тек б дыбысының айтылуы, екеуіне ортақ түбір: оп //об ажырап шығады. Көне түркі тілінде: “оп - хлебать, глотать” (ДТС, 368). Радлов “Сөздігінде” оп — втягивать, всасывать, схватить ртом, проглотить” (т. I. ч. 2). Сонымен, опыр етістігі оп-ыр қүрама элементтеріне ажырайды. Осы жерде мына фактіні де ескерте кету керек: қазақ тілінде обыр, ягни, сөз ортасында үяң дауыссыз айтылган вариант тек сын есім, кісіге қатысты қолданылады. Майыр етістігі де өзімен мәндес майыс сөзімен салыстырғанда, ежелгі түбір мен қосымш аға ажырайды. Радлов “Создігінде” майрыл — быть согнутым на бок, быть кривым... майрылт — сгибать на бок, сделать к р и в ы м ...” (т. ІҮ . ч.2) деп тү сін д ір іл ед і. С он да -л, -т етіс қосымшалары болып шығады. Коне түркі тілінде: “қоп — подниматься, взлетать, возвышаться, вставать... қопур — побуд. от қоп — поднимать, қопуш — совм. от қоп — олменің бірле қопущды - он встал со мной...” (ДТС, 456-457). Қ азақ тілінде бүл түбірден тараған опаң есімі (қопаң - қопаң етті ) мен қопар етістігі қолданылады. Түбірдің дербес қолданылуы жоқ та, - (а) -р қосымш асымең бірігіп, түтасқан түрі қалыптасқан. К оне түркі ж әне қазіргі кейбір түркі тілдерінің фактілерін барласақ, қ а з а қ тіліндегі секір етістігі де ежелгі түбір мен -р қ о с ы м ш а с ы н а а ж ы р а й т ы н д ы ғ ы н к о р е м із: “ сек — п р ы гать, подпрыгивать, быстро идти” (ДТС, 494), “Қүдатқу білікке” сілтеме берілген. Сонымен қатар, осы түбірдің туынды түлғасы — секрт беріліп, прыгать, скакать” деп анықталады. Радлов Осман түріктері тіліндегі сек етістік түбірін “ 1) скакать (как птицы), 2) скоро ходить” деп түсіндірген (т. ІҮ. ч.І). Қазақ тіліндегі секең (секең-секең етті, секеңдеді) осы түбірден жасалған есім түлғасы екені айқын. Н ақ осы ізбен көтер етістігін де ежелгі түбір мен -р қосымшасына ажыратуга болады. Созге негіз болған түбір X ғасырдагы үйгыр жазуының ескерткіштеріне дербес қолданылған соз (ДТС, 319). Ал Қаш қаридың “Диванында” бүл түбірдің кутүр түлғасы, ырықсыз етіс түлгасы қолданылады. Түбір мен аффикстің біртүтас айтылуы да осы дәуірде басталса керек. -р түлгасында қалыптасқан кейбір создерге негіз болған ежелгі түбірлерді бүгінгі қазақ тілінің оз қүрамындағы фактілерді салыстыра отырып айыруға болады. Мысалы, тоқта, тогар етістіктерін озара салыстырудан ортақ түбір тоқ, -та, -ар қосымшалары ажырайды. Түбір қазіргі қ а за қ тілінде дербес қолданылмайды, бірақ өзіне жалғанатын қосымшалардан айқы н жіктеліп түрады. 156 -р қосы м ш асы арқы лы қ ал ы п тасқ ан создер тек етістіктер қүрамында ғана емес, есім соз таптары ішінде де бар. Тарихи түрғыдан туынды етістік жасаған жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|