Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| меңіз (бет), көкуз (көкірек), агуз (ауыз),
ал біз, сіз есімдіктерінің қүрамын былайша түсіндіреді: “бі-з, сі-з ”. Монгол тілінде “мен” есімдігі “б і”, “с/з "есімдігі “с /”түрінде айтылады. Сонда түркі тілдеріндегі біз, сіз сөздері жіктеу есімдіктерінің жеке түрі мен -з көптік жалғаудың қосындысынан қүралған болады. Ал М. Щербак X — XIII гасыр жазбалары тілінен мына сөздерді келтіреді: көз, муйіз, ікіз (егіз), тіз (е), йодаз ( тізе — алтайша). Сіз, сен есімдіктерінің өз заманындагы түркі тілдерінде қолданысы жайлы Қашқари былай дейді. “ Сіз — үлкендерді қүрметтеу мәнінде сен магынасында айтылатын сөз. Асылында мүның беретін мағынасы сіздер. Кішілерге сен делінеді” (Ш. 136). Бүған қарағанда, Махмуд Қашқари дәуіріңце сіз есімділігінің сыпайылық мәні мен коптік мәні қатар жүрген. Түркі тілдерін зерттеуш ілердің кейбірі бүл қосы м ш ан ы ескі дәуірдегі екілік категориясынъщ көрінісі деп те қарай?ы. Айталық, ауыз, көз, егіз сөздері қос-қос немесе екі бөліктен түратын затгардьщ атаулары, сол себептен бүл сөздер -з дыбысына, екілік категориясының қосымшасына бітеді деп қаралады. Алайда түркі тілдерінің бірі қазақ тілінде екі боліктен түратын атаулардың бәрі бірдей -з-га аяқталмайды. Мысалы: қулақ, аяқ, қол, бет, т. б. ғана. Екінші жағынан, қазақ тілінде -з-га аяқталатын кей сөздердің -р-та бітетін етістік варианттары бар. Мысалы, кәз-кәр, семіз-семір, атыз-айыр, қарыз-қайыр, т. б. Сол сияқты, көне түркі тіліңцегі бедіз қазақ тілінде — бедер түрінде айтылады. Бүған қараганда -з қазақ тілінде есім сөздің корсеткіші тәрізді де, -р етістік создің корсеткіші. Ал -з-га аяқталатын әлгі создер ешбір екілік не көптік мән бермейді. Қазақ тілінде р мен з дыбысына аяқталатын мәндес создер түркі- монгол бірлестігінің қалдығы деп қарау орынды. С оны м ен, -з аф ф и к сін ің жіктеу есім діктерін ің қүрам ы нда сақталуы әбден мүмкін жай да, басқа есімдер қүрамында сақталуы жайына келгенде, ойлана түсу мақүл. Айталық, қазақ тіліндегі егіз с ө зін ің қ ү р а м ы н а н о сы н ы көруге б о лар (екі сан есім ім ен салыстырғанда). Сол сияқты А. Н. Кононовтың ізімен жуз, сегіз, тогыз сан есімдерінің қүрамындағы -з-да осы қосымша деуге болады1. Бірақ кез-келген сөз қүрамындағы -з-да осы қосымша деуге негіз жоқ. Көне түркі тіліндегі будун сөзі қүрамындагы -ун қосымшасы 1К ононов А. Н. Грамматика сонременного турецкого литературного языка. М.— Л., 1956, стр. 71. 169 да жинақтау мәнін берген. Сол себептен ол тілді зерттеушілер бүл қосымшаны да көптік жалғаулардың тарихи түрінің бірі деп қарайды '. Тәуелдік категориясы және тәуелдік жалгаулары. Меншіктік пен меншіктелуші арасындағы қатынас, яғни, тәуелділік категориясы түркі тілдері қүрамындағы байырғы қүбылыстардың бірі. Мүндай түжырымға дәлел — түркі тілдері тарихындағы ең коне мүралар тілінде де қазіргі тілдегі тәуелдік категориясы мен оның көріністері көп өзгеріссіз (қазіргі тілмен салыстырғанда) берілген. Коне түркі тілінде т ә у е л д ік к а т е г о р и я с ы м о р ф о л о г и я л ы к т ә с іл м е н (ар н ау л ы қосымшалармен), морфология-синтаксистік тәсілмен (ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы создің тіркесі), синтаксистік тәсілмен (ілік жалғаулы жіктеу есімдіктері арқылы) берілген. Тәуелдік жалғаулары көне мүралар тілінде мына төмендегідей болып отырады: Жекеше: I ж. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|