- Т
қосымшасы Орхон-Енисей жазбаларында атақ-дәрежені, чинді
білдіретін азын-аулақ создердің гана қүрамында кездеседі:
тарқан-
тарқат, шад-апыт, тігін-тігіт,
т.б. Зерттеушілер бүл қосымшаны
м онгол тіл ін ен ау ы сқ ан деп есеп тей д і. С о лай ек ен д ігін
-т
1
Кононов А. Н.
Показатели собирательности — множественности в
тюркских языках. Л., 1969.
2
Богородицкий В. А.
Введение в татарское языкознание. Казань,
1953,
стр.
16.
3 Сб. Академику Гордлевскому В. А. К его семидесятипятилетию. М.,
1953, стр.
57-58.
167
қосымшасының сөзге жалғану тәртібі де дәлелдейтін сияқты .1 Бүл
қосымша жалғанғанда создің жеке түріндегі соңғы
н
дыбысы мүлдем
түсіп қалады:
тарқан-тарқат, -т
қосымшасы осы Орхон-Енисей
жазбаларынан кейінгі доуірден қалған ескерткіштердің ешқайсысында
да көптік мән туғызудың онімді тәсілі есебінде үшыраспайды. X—
XIII ғасыр жазбаларында
-т
аффиксімен кслген бірен-саран создер
үшырасқанмен, сол сөздердің озі кейде коптік жалғаудың онімді түрі
—
-лар-л
ы қабыддайды. Бүл қосымшаның ізін
алпауыт, сәлем-сауқат
қос сөзінің сауқат сыңары қүрамынан көруге болады.
Қазіргі түркі тілдерінің ішінде бүл қосымша якут тілінде кездеседі.
Ол тілде
-лар
көптік жалғауы есімдерге
-ты
арқылы барып жалғанады,
уол-ат-тар
1. М үндай ерекше жалғаныс, әрине,
-т
қосымшасының
ө з ін ің б ү р ы н ғ ы м ә н ін е н
а ж ы р а п қ а л у ы н ы ң сал д ар ы
-т
қосы м ш асы ны ң ескеруі, сөйтіп өз мағы насы нан ажырауы орта
ғасырлардың соңғы кезендерінде болса керек. “Бабурнамэ” тілінде
де жаңағы якут тіліндегідей ерекшелік үшырасады:
бекетлер-бек
есіміне әуелі
-т,
одан соң ғана
-лар
жалғанған2.
Көне түркі тілін зерттеушілердің біразы (Габен, т. б.) ол тілде
көптік жалғаудың тағы бір түрі
-(а) н
қосымш асы болған деген
түжырым айтады. А. Габен
ерен
созін көптік жалғауда көптікті
білдіретін сөз деп қарайды3. Ал Махмуд Қаш қари сөздігінде осы сөз
-лар
жалғауымен қолданылған (еренлер).
А.
Н. Кононов
оглан
сөзінің қүрамынан да осы аффиксті көреді4.
Бүған сірә, коне түркі тілінде
оглан,
қазіргі тілдерде үл түлғаларының
айтылуы дәлел болса керек. Қ азақ тілінде
ерен
созі тек жекелік
мағынада ғана айтылады. Алайда сыртқы үқсастығын еске алсақ,
ушем
(кейде
ушен)
созінің қүрамындағы
-ем (ен)
қосымшасын осыған
жатқызуға болар еді. Дегенмен, мүнда жалпылама коптікті білдіруден
гөрі топтау мәні басым.
С.
Е. М алов к ө н е тү р к і тілін де к ө п тік м ағы н а туғы зған
қосымш аның бірі деп біз есімдігінің қүрамындағы -з-ны көрсетеді5.
1 Қазіргі монгол тілдсріндегі бүл қосымша туралы: Санжеев Г. Д. Сравнительная
грамматика монгольских языков. М., 1953, стр. 129—130.
2
Кононов А.Н.
Показатели собирательности — множественности в
тюркских языках. Л., 1969.
3
Б л а гов а Г. Ф.
Комбинация аффиксов множественности — исконно алтайская
константа или типологический параллелизм. Сб. Проблема общности алтайских
языков. 1971.
4
Кононов А.Н.
Показатели собирательности и множественности.
5
Малов С.Е.
Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1951.
168
Бірақ Орхон-Енисей жазбаларында -з көптік мән туғызатын еркін
аффикс есебінде қолданылмаған. С. Малов бүл аффиксті тек әлгі
айтылған есімдіктер қүрамынан ғана ажыратады. Ол қосымша мына
фактілерді келтіреді:
жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу: |