Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -м, (ым, -им, -ум, -ум, -ам, -ем)ң будун-ым (халқым),
қаң-ым (әкем), қут-ым (қутым, бақытым). II ж. -ң, (-ың, -иң, -уң, - ҮҢ, ~УҢ, ~Щ> ~ең): қут-ың (сенің бақытың). III ж. -ы, -сы, (-ы, -и, -сы, -си, -зы, -зи):уйасы (оның уясы, урпагы), қаганы (ханы) айгучысы (уәзірі). Тәуелділіктің үшінші жағының бастапқы түлғасы -ың, -сын (-ин, -син) деген пікір бар. Ал О рхон-Енисей жазбаларында мынадай сойлем бар: ...табғач будунка беглік үры оғылың кул болты, сілік қы з оғлың күң болты (табғач халқына мықты үлы қүл болды, таза қы зы күң болды). Осы сөйлемдегі оглың, қыз сөздері тәуелдік жалғаудың III жағында түр, бірақ әдеттегідей -ы емес, -ын. Көптік: I жақ: -мыз (-мыз, -миз, мүз, -мүз, -ымыз, -имиз, -умуз, -амаз, -әмәз), ханымыз, ечимиз, қағанымыз. II жақ: -қыз, -киз, (-ыңыз, -иңиз), -унуз, -үнүз: адашыңыз (сіздің жолдасыңыз), қағаны ң (сендердің хандарың). III жақ: -ы, -сы, -си, (-зы, -зи) —сылар, -силар. Жазбалар тілде тәуелдікте түрған сөз жіктеу есімдіктерімен тіркесіп те, тіркеспей жеке де айтыла береді. Яғни, қазіргі қазақ тіліндегідей, бірде менің кітабым, бірде кітабым түрінде жеке де айтылады. Тәуелдік жалғауларының ашық дауыстылардан басталатын варианттары коне түркі тілі ескерткіпггерінің бәрінде бірдей кездесе бермейді. Бүл варианттар көбінесе Шығыс Түркістаннан табылған жазбалар тілінде (манихейлік текстер, сол сияқты кейбір үйгьф жазбаларында) гана үшырасады, ягни, үйгьфлық вариантгар. Тәуелділіктің II жагындагы сөз өзінің алдындагы сөздің ілік септікте түруын бірде керек етсе, бірде керек етпейді. Бүл жагынан да қазіргі қазақ тілінің зандылықтарымен астасып жатады. 1 К ононов А. //. Грамматика языка тюркских рунических памятников. Л., 1980, стр. 147. 170 Сонымен қатар, қазіргі қазақ тілінде тәуелділік мән синтаксистік жолмен де берілетіні де мәлім. Мысалы: біздің үй, сіздің дала, т. б. М е н ш ік т іл ік м ә н т у ғы зу д ы ң н а қ осы т ә с іл і е ж е л гі т ү р к і ескерткіштерінің тілінде де кездеседі: Бегін ат (бектің аты) (КТ). Мүнда да тіркестің соңғы сыңары тәуелдік жалғаусыз келген. Орта ғасыр ескерткіштерінде мүндай конструкцияның мына төмендегідей варианты кездеседі: Бу Мекке біздің турур — Бүл Мекке біздікі. Бу бәйіт анындүр — Бүл олең онікі. Бүл көмекші етістікпен келген, қазақ тіліндегі -нікі түлғалы конструкцияға сәйкес қолданылған. Бүл фактілерге қарағанда, “бүл кітап — менікі” тәрізді конструкциялар осындай тіркестердің негізінде пайда болса керек, —-нікі аффиксі қүрамы жағынан күрделі, тарихи жағынан екі бөлікке бөлінеді: -нің — ілік септік қосымшасы, -кі — сын есім жасайтын жүрнақ. Ілік септік қосымшасының соңғы дыбысы (-ң) элизияға үшырап, -кі аф ф иксім ен бірігіп кеткен. Қ азақ тіліндегі -н ік і аф ф иксі өзі жалғанатын сөздің соңғы дыбысының ы қпалына қарай бірнеше вариантга айтылады: қаланікі, ауылдікі. Түркологияда В. В. Радловтың ізімен тәуелдіктің дауысты дыбыстардан басталған варианттары алғашқы болуы керек дейтін пікір айтылып келеді. Көне түркі ескерткіштерін хронологиялық түрғыдан салыстырып қарағанда, тәуелдік жалғауларының көптік түлғасының III жағында мынадай ер екш елік бар: V—Ү ІІІ ғасы рлар е с к е р т к іш т е р ін д е тәуелдік жалғауларының III жағы көптікте де, жекелікте де бірдей бір ғана аффикс арқылы беріледі (-ы, -сы — түбірдің соңғы дыбысына қарай). Ал ортағасырлық ескерткіштерінде екі түрлі: бірде жекелік түлғамен бірдей, бірде -ылар, -сылар түрінде, яғни, -лар көптік жалғауы қосылып келеді. Алғашқы тәсілде бір ғана аффикс контекстегі мәніне қарай бірде заттың бір кісіге, бірде коп кісіге қатысты екенін білдірсе, екінші тәсілде аффикстер де әр түрлі болып отырады. Х ронологиялық түрғыдан, сөйтіл алғашқы тәсіл ескі де, соңғы тәсіл жаңа болса керек. Қазіргі қы пш ақ тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде алғашқы, ескі тәсіл сақталған да, оңтүстік тілдерінде, татар, т. б. тілдерде соңғы, жаңа тэсіл пайда болған. Түркологияда тәуелдік жалғауларының арғы негізі — жіктеу есімдіктері дейтін пікір түрақталды. Түркі тілдерінің, тіпті жалпы алтай тілдерінің тарихын зерттеушілер өте коне дэуірде екпін түскен буыннан кейін айтылған жіктеу есімдіктері бара-бара озінен бүрын түрган, негізгі логикалық екпін түскен сөздің энклитикасына айналған дейтін пікірді бекерге шығармайды. Осы постпозициялы қ қолданыстың соңгы нәтижесінің бірі — тәуелдік жалғаулары болса керек. 171 Тәуелдіктің жекеше I жағы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|