Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -м
“м ен” жіктеу есімдігінің қысқарған түрі есебінде танылса (сонда соңғы буын — ен түсіп қалған болады), жекеше II жағы -ң “ с е н ” ж іктеу ес ім д ігін ің қ ы с қ а р ғ а н түрі есебінде (сонда алдыңғы се — буыны түсіп калган болады) танылып жүр. Н. К. Дмитриев II жақтың қосымш асының -ң түрінде келуін якут тіліндегі II ж ақ жіктеу есімдігімен (ен) байланы сты рады '. Ал I жақтың көптік түлғасы -мыз жекелік түлға мен көптік жалғаудың қосындысынан (-м,-ыз) қалыптасқандығы айқын. Айта кететін бір жай: қазіргі қазақ тілінде тәуелділіктің жекеше II жағы екі түрлі (-ң жөне -ыңыз) айтылатыны мәлім. Қазіргі норма оның біріншісін анайы түлға (ң) есебінде түсінеді де, екіншісін (- ыңыз) сыпайы түлға есебінде түсінеді. Ал осы түлға тарихи түрғыдан II ж ақ жекеше тәуелдік жалғауы мен көптік жалғаудың қосындысы: -ың, -ыз. Тәуелдіктің III жағының түпкі төркінін В. В. Радлов “сын” (сипат мәніндегі) сөзі деп қараған. Қазіргі түркі тілдерінің барлығында дерлік тәуелдіктің III жағы септік жалғауларында -н дыбысын қосып алады (баласына, баласында), т. б. Радлов бүл жалғауды о баста толық сөз болды дегенде осыған сүйенеді2. Н. К. Дмитриев тәуелдіктің III жағы о баста -н дыбысымен аяқталған, яғни, о баста —ың және — сың (түбірдің соңғы дыбысының ыңғайына қарай) түрінде болған деп қарайды. Соңғы -н кейін түсіп қалуы мүмкін. Сөйтіп септік жалғаулары қосылған * уақытта ғана ескі -н пайда болады3. В. Котвич тәуелдіктің III жағының пайда болуын сәл басқарақ түсіндіреді. Бүл ғалымның пікірінше түркі тілдеріндегі тәуелдіктің III жағы монғол тіліндегі сілтеу есімдіктерінің ілік жалғаулы түлғасына сай (ін-у “мынаның” сін-у “оның”) В. Котвич түркі тілдеріндегі тәуелдік жалғаулардың үш жағын да (есімдерге жалғанатын) жіктеу есімдіктерінің ілік септік түлғасы негізінде пайда болған деп қарайды. Оған себеп — түркі тілдерінің бірсыпырасында (оңтүстік тілдерінде) I ж ақ жіктеу есімдігі бен түрінде айтылады да, тек ілік септікте ғана мен түрінде, м дыбысынан басталады4. В. Котвич пікіріне қоса келтіре кететін факт мынадай: “Кодекс куманикусте” жіктеу есімдіктерінің ілік түлғасы -м (-ым, -ім, -ум, -ум) түрінде де кездеседі: Білге кетік кішілер менім сөзүм ешітіңлер... 'Д м и т р и е в Н . К . Иследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Ч. II, М., 1956, стр. 22-37. 2Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Ч. II. 1956 стр. 32. 3 И сследования по сравнительной грамматике тю ркских языков. Ч. II. Морфология, М., 1956, стр. 24-35. 4Котвич В. Исследование по алтайским языкам, М., 1962, стр. 167. 172 Қазіргі қазақ тілінің диалектілік ерекшеліктерін зерттеушілер де кейбір ауданның түрғындары тілінде ілік септіктің -ім түрінде айтылатынын көрсетеді. С. Аманжолов батыс диалектісінің бір ерекшелігі есебінде ілік септіктің осы түлғасын атай д ы '. Н. А. Баскаков тәуелдіктің III ж ақ түлғасын қалау райлық түлға -сы, -сі мен байланыстырады. Сонда мүндай пікірге себеп болатын татар тіліндегі аласы келді тәрізді сөз тіркесі қүрамындағы -си аффиксінің қолданылуы. Н. А. Баскаковтың ойынша, осы жерде тәуелдіктің III жағы мен қалау рай түлғасы семантикалық жағынан да, формалдық жағынан да сәйкес. Өйткені Н. А. Баскаковтың түсіндіруінше, жаңағы форма мынадай өзгеріске түскен. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|