Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| бүрышпен айналды немесе
баласын үрысты, баласына үрысты тәрізді тіркестер қүрамындағы табыс, ж аты с ж а л ғ а у л а р ы н ы ң қ о л д а н ы л у ы н е м е с е т а б ы с , бары с жалғауларының қолданылуынын арасында пәлендей семантикалық айырмашылық байқалмайды. Табыс жалғауының бүл қолданысы шығыс және көмектес септі жалғауларының арнайы морфологиялық түлғалар болып қалыптаспаған дәуірінің іздері болуы да мүмкін. Түркі тілдерінде шығыс және көмектес жалғаулары кейін пайда болғаны (әсіресе көмектес септік) айқын. Солай деп үйғаруға табыс септіктің сабақты етістіктерімен де, салт етістіктерімен де тіркесіп келуі дәлел. Жоғарыда табыс жалғауының көне түркі жазбаларында кездесетін вар и ан ттар ы н ы ң үш тобы к әр сетіл д і: -г ж ән е -н (-ы н , -ны ) варианттарының қолданылуы жайлы айтылды. Ал -ы варианты (дауыссыз дыбыссыз) болса, тек бірен-саран есімдіктер қүрамында ғана үшырасады: ан-ы, мен-і, т. б. Қазіргі осман туріктері тілінде де табыс жалғауы дауыссыз дыбыстан соң -ы, -и, -у, -ү түрінде қолданылады. Табыс септік жалғауының пайда болуын бірсыпыра зерттеушілер ілік септік түлғасымен байланыстырады. А. Н. Кононов табыстың көне түркі тіліндегі түлғасы -г (-ы г, -іг) ілік септік жалғауы қүрамындағы мүрын жол-ды -ң ды бы сы ны ң ( - ың ) , өзгеруінен ш ыққан деп шамалайды. Бүл ретте О рхон-Енисей жазбаларындағы II жақтың жалғау -г, -г мен қазіргі түркі тілдерін -ің көпшілігінде кездесетін сондай жалғау -ы, -ң және осман түріктері тіліндегі -(ы) -я-нің сәйкестігі дәлелге алынады ( йаздыг, йаздын, йаздың ).2 М ухаррем Ергин. Түрк тіл белгісі. София, 1970, 220—221-бет. Кононов А. Н . Грамматика современного турецкого... М.—Л., 1956, стр. 96. 187 В. А. Богородицкий бүл мәселені сәл басқаша түсіндіреді. Ол бүл жалғаудың алғаш қы түрі оңтүстік-баты с тілдерінде кездесетін -ы, -і варианты деп қарайды. Есімдік түбірге жалганган кезде түбірдің соңғы -н дыбысы морфологиялық ығысу заңы бойынша қосымшаға ауысқан (мен-і>ме-ні). Кейін осы қүрамда есімдіктердің септелуіне де ауысқан. Ал -ы, -і түлгасын этимологиялық жагынан тәуелдік жалгаудың III жагымен байланыстырады. Оның ойынша, табыс септігі объектілік мән береді, ал тәуелдіктің III жагы да нақ сондай объектілік мөнде айтылатын қосы мш а. Ф ункциялы қ осы үқсасты қ табыс түлгасы н ы ң белгілі бір дәуірде тәуелдіктің III жагы есебінде қолданыла бастауына негіз болған (грамматикалық аналогия).1 Сонымен, ілік жалғауының генезисі туралы осы айтылғандарды ескерсек, табыс жалгауының қалыптасуы бір кезгі тәуелдік жалғаудың есімдіктерге жалганып, морфологиялық ығысу процесіне үшыраудың нәтижесі болып шығады. Ал ілік жалғауы болса (есімдерге жалғанатын -ның) — осы ж алғауды ң м о р ф о л о ги ял ы қ ыгысуға екінш і рет үшырауының нәтижесі. Қазіргі қазақ тілінің материалдары мынаны дәлелдейді: есімдер мен есімдіктер арасындагы көне түркілік шектеліс табыс септік ыңғайында тек жіктеу есімдіктерінің жекеше I—II жақтарында (әдеби тілде), сол сияқты ішінара копше I—II жақта (диалектілік ауытқу) гана сақталгандығын көрсетеді. Басқа ыңғайдың бәрінде де зат есімдер мен есімдіктердің септелуінің арасындағы айырмашылық жойылып кеткен. Екінші жағынан, көне түркі тіліндегі есімдерге жалғанған табыс қосымшасы сақталмаған. Олай болса, қазақ тіліндегі табыс жалғауы коне түркілік есімдіктерге жалғанатын табыс жалғауының күрделенген түрі екені анық. Барыс септік. Қазіргі қазақ тілінде барыс септік түлғасы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|