Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Көгмен аша қырқыз йіріңе тегі суледіміз. Көгменнен асып қыргыз жеріне
дейін шабуылдадық (КТ). Иол азылды — жолдан азды (МҚ). Көне -түркі тіліндегі атау түлғасының коп функциялығы жалпы септік ж алғаулары ны ң бір-бірінен ара жігін айқы ндамауы ны ң, түгеддей жіктелмеуінің нәтижесі деп қана қараған дүрыс. Ілік септік. Ілік септік түлғасының көне жазбалар тілінде мына сияқты фонетикалық варианттары бар: -ың, -ің, -уң, -уң, -ның, -нің, -нуң, -наң, -нәң. Зерттеушілердің бірсыпырасы -ың және -ның, яғни, аффикстің ең басында -н дыбысының бар я жоғына қарай, ілік септік қосымшасының екі түрлі таралуын (немесе қолданылуы) болжайды. Академик В. В. Радлов өзінің Алтын Орда жарлықтары жайлы белгілі еңбегінде -ың түлғасын негізінен батыс түркі тілдеріне тән деп қарайды да, -ның түлғасын шағатай тіліне, яки, шығыс тілдеріне тән түлға деп есептейді.1 Бүл пікір есімдіктердің септелуін негізге алады. Жалпы зат есімдерге жалғанып келетін ілік септік варианттарына келеек, батыс топқа жататын тілдердің бірі — қазақ тілінде жоғарғы пікірді қостайтын фактілер табу қиын. Алайда қазіргі түркі тілдері арасында мынадай зандылық бар: азербайджан, түркімен, түрік және чуваш тілдерінде дауыссыз дыбысқа біткен создерге жалғанатын ілік септік жалғауы -ың (басқы -к-сіз) түлғалы болады да, дауысты ды бы сқа біткен создерге -ның түрінде жалғанады. Басқа түркі тілдерінде -ын варианты зат есімдерге жалғанбайды, түбірдің соңғы дыбысының фонетикалы қ сапасына қарай бірде -ның, бірде -дың, енді бірде -тың болып, озгеріп отырады. Қазіргі қазақ тілі осы соңғы то п қа жатады. О р х о н -Енисей жазбалары тілінде ілік септіктің қолданылуы: Кун тігін Байырқуның ақ агдырыг бініп огиіайу тегді (КТ). “Кул тегін Байы рқуны ң ақ айгырын мініп тшабуылга иіықтьГ... Олурыпан турк будуның ілін, төрусін тута бірміс, іті бірміс. “Отырып турк халқының елдігін, тутастыгын сақтады” . Орхон — Енисей жазбаларынан келтірілген осы үзінділерден мынаны аңғаруға болады: 1 Радлов В. В. Ярлыки Токтамыша и Тсмир-Кутлуга. ЗВОРАО, т. 3, вып. 1—2, 1888. зат есімге -ның түрінде (байырқүның) жалғанса, есімдікке -ың түрінде (мен-ің) жалғанған. Бүл жерде түркі тілдерінің ежелгі кезеңіндегі есімдіктер мен зат есімдердің септелуіндегі айырмашылық байқалады. Дегенмен сол айырмашылық Орхон-Енисей жазбалары дәуірінде-ақ ілік септік ыңгайында өз жүйелігін жоғалта бастаган. Жогарыда келтірілген сөйлемдер қүрамында есімдіктерге тән -ың түлгасының зат есімдерге де қосылып қолданылуы соны көрсетеді. Осы жайды еске алсақ, қазіргі бірсыпыра түркі тілдерінде кездесетін бізнің түлғасы жаңа қүбылыс деп танылуға тиіс те, бізің түлғасы біршама көне түлға деп танылуға тиіс болады. Осыган байланысты мына жайды да ескеру керек: О рхон —Е н и сей ж азб ал ар ы н д а ж іктеу е с ім д ік те р і тек дауыссыздарга гана аяқталады. Олардың дауыссызга аяқталган бір гана варианты (са, II жақ жекеше) Махмуд Қаш қари сөздігінде кездеседі. Махмуд Қашқари былай деп жазады: “са — сен магынасындагы сөз. Са айурман — саган айтамын. Бүл создің соңындагы әріп сен созіндегі н орнына алмасқан, яки сеңе созінен түсіп қалган”. Тагы бір жерінде мынадай мысал келтіреді: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|