Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Ал+(г) а+ас
(ыг)+ы келді>ала-сы келді. Сонда татар тілінде қолданылатын қалау рай мәнін беретін (әрі тәуелдіктің III жағы) аласы (келді) түлғасы ал етістігінің қимыл есімі ( ал-гы ), оның үстіне тағы да қимыл есім түлғасы -сық жалғануы арқылы жасалады да, кейін сөз ортасындағы және сөз соңындағы -г(қ ) дыбысының түсіп қалауынан шағындалып аласы түрінде келеді2. Сонымен, тәуелдік жалғауларының I—II жағы да о баста шығу тегі жағынан жіктеу есімдіктерімен байланысты. Жіктік жалғаулары. Қазіргі түркі тілдеріндегі сияқты, қазақ тілінде де жіктік жалғаулары баяндауыш қы зметіндегі сөздердің грам- м ати к ал ы қ к ө р сетк іш і ретінде ж ү м сал аты н ы м әл ім . А лайда баяндауыштың грамматикалық көрсеткіші ретінде жүмсалатын осы жалғаулардың пайда болып, осы күнгі түлғасына келуі — түркі тілдерінің дамуында жиі кездесетін дербес сөздің қолдану барысында қосымшаға айналу процесінің бір көрінісі. Түркологияда тәуелдік жалғаулары сияқты, жіктік жалғаулары да жіктеу есімдіктерінен тараған дейтін көзқарас талас туғызбайтын жай. Алайда жікгік жалғаулардың қазіргі типі, белгілі мүралар тіліндегі түрі бүларды да тарихи түрғыдан тәуелдік жалғаулармен түлғалас деп қарауға мүмкіндік бермейді. Ежелгі ескерткіштерде бүл жалғаулар мына түрде кездеседі: V II—VIII ғ. Суледіміз, суңусдіміз, буздумыз. XI ғ: Мен барырман, мен бармасман. — Мен барамын, мен бармаймын (МҚ). ХІҮ ғ. Сенің йазықыңньің алдында мен турурмен. — Сенің кунөңнің алдында мен турмын (КК). Егер қазіргі қазақ тіліндегі жіктікжалғаулар мен ескерткіпггер тіліндегі осындай қосымшаларды салыстырсақ, бар 1 А м а н ж о л о в С. А. Вопросы диалектологии иистории казахского языка. А-А., 1959, стр. 311. 2 Сб. “Академику Гордлевскому...”. М., 1953, стр. 50. 173 айырмаш ылық дауысты дыбыстардың алмасуларында ғана. Қазіргі тіліміздегі жіктік жалғаулардың қы саң дауыстылармен -мын, -мін, -сын, -сін пішіндес келуін еске алсақ, ежелгі жазбалар тілінде бүлар әлі өздерінің түпкі төркінінен онша алыстай қоймағандығын байқауға болады. Қазіргі тілдегі жіктік жалғаулары, Н. К. Дмитриевтің сөзімен айтқанда, түрақты дыбыстық қүрамын жоғалтып, әр түрлі дыбыстық варианттарға жіктелудің нәтижесі. Н. К. Дмитриев бүлардың қазіргі түркі тілдерінде басқы дыбысқа қарай (-мын, -бын, -пын), дауысты дыбыстың сапасына қарай (-мын, -мин, -мун, -мін, -мән, -мен), соңғы н дыбысының сақталу, я сақталмауына қарай бірнеше варианттарда кездесетінін, олардың әр дыбысының әр түрлі тарихи фонетикалық заңдылықтардың нәтижесі екенін корсетеді.1 В. Котвич жіктік жалғауларын “байырғы етістік суффикстері” деп атайды да, олардың жіктеу есімдіктерінің постпозициялы қ түлғасына (атау түлғасы) ж ақы нды ғы н, озара үқсас, ыңғайлас жақтарының коп екендігін айтады. Оның айтуынша, нақ осы жайды монгол тілдерінің фактілері де дәлелдейді.2 Сонымен, жіктік жалғаулары, төуелдік жалғауларындай септелген есімдіктердің энклитикасы емес, түбір түрінің энклитикасы, оның озгерген, дербес мәнін жоғалтқан, сойтіп қосымшаға айналған түрі. Ж іктік жалғауларының қалыптасуы, яғни, жіктеу есімдіктерінің жақты білдіретін грамматикалық корсеткіштерге айналуының басты тәсілі — постпозициялық қолданыс болғандығын көне, жаңа түркі тілдерінің материалдары дәлелдейді.3 Үчин Кулуг Тіріг бен, Қыргыз огяы мен (Е). Ал тува тілінде: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|