Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -қа, -га,
(-ке, -гё) екені белгілі. Егер сөз тәуелдік жалғаулы болса, онда алдыңғы г, к (г, қ) дыбыстары түсіп қалады да, тек -а, -е түрінде ғана жалғанады. Соңғы түлға азербайжан, осман түріктері, түрікмен және чуваш тілдерінде барлық создерге де жалғанады. Алайда коне түркі жазбаларында барыс септік жалғауы бірнеше түрлі болып келеді. Олар мынадай: -гару, (-геру, -қару, -керу), -ру (ру), ~қа(-ке , -га, -ге), -йа, (-йе), -а , (-е). Бүлардың қайсысы да түркі тілдері тарихында әр кезенде қолданыс тапқан. Дегенмен, мына жайды ескеру керек: барыс жалғауының осы түрлері копшілігінде бір-бірімен жарыса қолданылған да, кейбір түрлерінің өзіне тән 1 Богородицкий В. А. Введение в татарское языкознание. Казань, 1953, стр. 155-156. 188 қолданылу мәні, сипаты болған. Өзіндік мәні бар жалғаулар сөздердің белгілі бір тобына гана жалғанган. Орхон жазбаларында істің бағьпын, мекенін біддіруге барыс септіктің -гару, -геру, (кейде -нару) түлғасы қодданылады: ілгерү (шығысқа), біргерү— (оңға), күн ортусынару (түстікке), йыргару (алға), т.б. -гару аффиксі кісіні, халықты білдіретін сөздерге де жалганып, ол сөздер істің бағьпын, бағытталған пунктті білдіретін болады: Апа тарқангару ічре саб ыдмыс (Т). “Апа тарқанга ішке қарай хабар жіберді ”. Кейінгі дәуір ескерткіпггерінің тілінде бүл түлға нақ осы сыпатында үшыраспайды. -гару аффиксінің түбірмен үласып, бірігу процесі сол дәуірдің озінде-ақ басталса керек. Қазіргі қазақ тіліндегі сыртқары, ішкері, шеткері, жогары, тысқары сөздері сондай процестің нәтижесі. Кейінгі дәуір мүраларында осы аффикстің -гар түлғасы бар. Бірақ мүның озі де соз қүрамында кобіне -ңар түрінде ғана кездеседі. Бүл жерде мына озгеріс байқалады: -гар аффиксі кобінесе есімдіктерге, әсіресе, жіктеу есімдіктеріне (мен, сен, ол) жалғанып қолданылғанда түбірдің соңғы -н дыбысы мен аффикстің басқы -г дыбысының тоғы суы нан барып -нар түлгасы пайда болса керек. Н ақ осы түлғасында барыс септік тіпті сол рун жазбаларында да қолданылган: ... Аңар адынчыг барқ йаратуртым (К Т). “Оган айрықша жай тургыздырттым ”. Сонымен, рун жазбаларының озінде -гару мен -гар түлғалары қатар қолданылған. -гару мекен-орын мәнінде, колем — кеңістікті, мекенді, білдіретін создерге ж алғанса — -гар есім діктерге ж алғаны п іс багьпталған объектіні білдірген. (Бүлармен параллель ол жазбаларында -на аффиксі де бар). Сойтіп бүлардың арасында қолданылуы жағынан белгілі бір жүйе байқалады: -гар аффиксі, сірә, қүмы қ тілінде III жақ жіктеу есімдігінің септелуінде бар (о — гар). Зерттеушілер -гару түлғасын қүранды -га және -ру аффикстерінен түрады деп қарайды.1 Егер -га аффиксін барыс септіктің қазіргі түлғасы десек, -ру аффиксі оте ескі дәуірдің қалдығы, ол кейбір создердің қүрамында олі түлға болып сақталған. Бүл айтылғанға дәлел ретінде кері, ары, бері, тысқары, ішкері, сыртқары, т.б. создерін келтіруге болады. Істің бағытын, бет алысын білдіру мәнінде жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|