Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Көне түркі жазбалары тілінде жиі қолданылатын барыс септік 
жалғауы 
-қа, -ке, -га,
-
ге
: тәуелдік жалғаулы сөздерге 
-а, -е
түрінде 
жалғанған.
Бүл аффикс Орхон-Енисей жазбаларында барыс жалғауының 
басқа варианттарымен қатар және жиі қолданылған. Бір ғана сөздің 
өзі бірде 
-гару
аффиксімен, бірде 
-га
аффиксімен берілген. Мысалы: 
Турк қаганару сүледім
(Т). 
“Турк қаганына шабуьиі ж асадым”. Табгач
қаганқа көрміс
(КТ). 
“Табгач қаганына багынды”.
Қазіргі тіліміздегі 
ж еке сөздер қ ү р ам ы н д а “ ө л і” қосы м ш а есебінде бірде 
-га ру
(сыртқары), бірде 
-ру
(бері, кері) сақталып қалған. Соған қарағанда, 
-ру 
—
оте көне түрі де 
-га
жаңа түрі болуы ықтимал. 
-га
аффиксімен 
келген сөздер, лексикалы қ мағынасына қарай, іс-әрекет бағытталған 
мекен-орынды білдіреді. 
Сантуң балыққа, талуй угүзке тегурттім
(Т). 
“Сантун қаласына, теңіз әзеніне ж ет кіздім”. Болчуқа таң унтуру
тегдіміз
(Т). 
“Болчуга таңата жеттік 
”.
Сөздің мекен-көлемдік мәнін 
айқындай түсу үшін тегі шылау сезі тіркесіп отырады: 
Бөклі қаганқа
тегі сулайу бірміс. ...Темір қапыгқа тегі сулейу бірміс
(КТ). 
“Беклі
қаганга дейін шабуылдадьГ
, 
-га
аффиксі мүндай мағынада (мекен 
мағынасында) шылаумен қабаттасады, ал 
-гару
аффиксі шылаумен 
қабаттасып жүмсалмайды.
Затгы, нәрсені біддіретін оздерге жалғанып, әрекет-қимыл багытгалган, 
арналган затты, нәрсені білдіреді: 
Табгач қаганқа көрміс
(КТ). 
“Табгач
қаганга багынды ”.
-га
аффиксті создер мақсат, себеп мәнін де білдіреді. 
Он ешічке
отун кады
(МК). 
“Ол (тамақ) асуга отын у й д і”. Аның учун келдім
коргузмеге
(КК). 
“Сол ушін келдім к ә р уге ”. -га
аффиксінің мүндай 
қолдан ы сы рун ж азбалары н да сирек қүбы лы с. К ейінгі дәуір 
жазбаларында бүл мағынада 
-га
жалғаулы қимыл есімдері жүмсалған. 
-га
аффиксті создер мезгіл, уақытты біддіріп, жатыс септік орнына 
қолданылады: 
Кул тегін қон йылқы йіті йегірміке учды, тоқузынч ай
йеті отузқа йог ертуртіміз
(КТ). 
“Култегін қой жылында он жетісінде
өлді, т огы зы нш ы айда ж иы рм а ж ет ісінде ж ер лед ік 
”.
О рхон 
жазбаларында осылай болғанмен, мүндай қолданыс кейінгі дәуір 
мүраларынан байқала қоймайды. Алтын Орда ескерткіштерінде 
мезгіл, уақыт мәнінде жатыс септік жалғауының қалыптасқанын 
коруге болады: 
Тарих секіз йузде барыс йылы шабан айының алтынчы
кунінде
(ЯТ).“ 
Тарих сегіз жузде барыс жылы іиабан айының алтыншы
кунінде”.
Орхон-Енисей жазбаларында 
-га
түлғасы, сонымен бірге, бір 
н әр сед ен , кісіден аж ы рау м өнінде ш ы ғы с септік орн ы н а да
190

қолданылған: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: