Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| сіз еліме кунчуйма огланыма будуныма сізіме алтмыш
йашымда ... (Е) “ Сіздерден, елімнен, бәйбіш емнен, үлдарымнан, сіздердің барлығыңыздан алпыс жасымда (айы ры лды м)” (барыс жалғауы мен шығыс жалғауының синонимдігі қазіргі қазақ тілінде м ектепке оқы ды , м ектеп тен оқы ды тәр ізд і ы ң ғай лард а ғана байқалады). Заттың, істің кімге, неге арналғандығын, неге, кімге қатыстылығын да білдіреді: Туркі Білге қаган іпіне бітітдім бен білге Тонуқуқ (Т). “Туріктің Білге қаганының еліне жаздырдьил, мен данышпан Тонықуқ ”. Бүл қолданысты қазіргі қазақ тіліндегі балама (арнап) кітап алдым тәрізді сөз қолданыстарымен мағыналас деуге болады. -га аффиксінің комектес септікке синонимдес қолданылуы да бар: Ер қогу қушқа соқушмыс (ГК). “Ер аққу қуспен кездесті”. Қазіргі қазақ тіліндегі жолыгу, кездесу тәрізді етістіктер екі түрлі септікті: барыс және комектесті меңгеретіні мәлім. Рун жазбаларындағы комектес септік (немесе бірле шылауы орнына) барыс септіктің қолданылуы да меңгеруші етістіктің лексика-грамматикалық табиғатынан туған қүбылыс. Бүл заңдылық қазіргі қазақ тілінде де бар. Коне түркі жазбаларындағы барыс септікті меңгеретін етістіктер де септік жалгауының көп мағынада жүмсалуына қарай әр қилы. Олардың толық емес тізімі мынадай: адырыл (айрылу), бар (бару), соқуш (соғу, кездесу), йаз (жазу), уч (үшу, өлу), йоқ ер (жоқ болу), болуш (болысу, жәрдемдесу), кел (келу), көр (багыну), ай (айту), тег (жету), кет (кету), т.б. Көне түркі тіліндегі барыс септікпен жүмсалатын етістіктердің ішінен салт етістіктерді де, сабақты етістіктерді де көруге болады. Бүл жағынан қазіргі қазақ тіліндегі нақ осындай қүбылыстан едәуір айырмашылығы бар. Кейбір етістіктер біздің тілімізге жеткенде өзінің меңгеру қабілетін кеңейтіп, ал кейбірінің сол қызметі ықшамдалып тарылғандығы байқалады. Мысалы, ай (айту), соқуш (жолығу), согу (үйге согу) етістіктері сондай. Қазіргі қазақ тілінде бүл етістіктер тек барыс жалғауы гана емес, сонымен бірге табыс (айту), комектес (сокуш) жалғауларын да меңгереді. Мүндай ерекшелік, бір жағынан, кейбір етістіктер қүрамындағы өзгеріспен де үштасады, ай-ай+т (яғни, етіс қосымшасы түбірмен біріккен). Ал кейбір етістіктер даму барысында бүтіндей басқа септік жалғауларына ауы сқан. Мысалы: адырыл (айырылу), согыс етістіктері осындай.1 1 Септік жалғауларының, соның ішіндс барыс септік жалгауының басқа септіктер орнына қолданылуы, оның тарихи сыры жайлы пікірлер: Щербак Л. М. К характериские системы тюркских падежей... “Советская тюркология”, 1972, № 4. 191 Енді бір-екі сөз барыс септіктің қосымшаларының тарихи қүрамы туралы, А. Н. Кононов коне түркілік барыс жалғауы -гар, -гару мен есімшенің келер шағын жасайтын -ар -ер бір ғана аффикстің екі түрлі көрінісі деп қарайды.1 Б. А. С еребренников қызметі мен мәні үқсас аффикстердің қосындысы (г+а) деп дәлелдейді. Тілдің өте ежелгі дәуірінде директив (бағытты білдіретін) септіктер болған.2 Кейін тіл қүрамында болған унификация процесінің нэтижесінде олардың бір формаға топталуы болды. Қазіргі түрікмен тілінде жеке создер қүрамында істің заттың ішкі аумағына бағытын білдіру мағынасында ( жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|