Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -лар
жалғауын қабылдайды: м аңа төрт йеклер йақын келт і (ЗБ). Кейде алдында сан есім айтылған бірыңғай мүшелердің әрқайсысына -лар жалғанып қолданылады, төрт атларым, йылқыларым (ЗБ). Әрине, бүл жерде алдыңғы сан есім бірыңғай мүшелердің әрқай-сы сы на жеке-жеке қатысты деп те ойлауға болар еді. Қос создердің әр сыңарларына жалғанады: куртлар — қоңыздар (ЗБ). Кейде ж инақты қ мән беретін создерге де -лар жалғанып келеді: К,ар, буз қамуг ерішді. Таглар сугы ақышты. Көкшін бүлт өрүшді. Қ айгүқ болуб егрішүр (М Қ). Ал осы тәрізді сөздер ыңғайына қарай жекелік түлғада қолданылады: Кулан тугел қумурты. Арқар, соқақ йумутты (М Қ). (Қүландарды түгелімен аудырды. Арқар, киіктерді жиды). Қолданылу мәні түрғысынан соңғы сойлем қүрамындағы арқар, қүлан создерінің алдыңғы тау созінен айырмашылығы жоқ. Сірә, бүл реттерде -лар аффиксінің стильдік қолданылуын ғана байқауға болар. А. М. Щ ербак -лар а ф ф и к с ін ің Х - Х І І І ғғ. ж азбалары нда мынадай қолданыстарды корсетеді, -лар жалғауы изафеттің бірінші сыңарына ғана жалғанып келеді: Таглар сувы (М Қ). Кейде -лар изафеттің екі сыңарына бірдей жалғанып келеді: қушлар авлагулары. Кейде -лар изафеттік тіркестің соңғы, басы ңқы сыңарына ғана жалғанады. А ш р уулу йазлык/іы турмен менің йаман ішлерімнен, йаман сагынчымдан (К К ). “ М енің жаман істерімнен, жаман сөзімнен аса үлкен ж азы қ ты болы п т ү р м ы н .1 -Л ар а ф ф и к с ін ің и заф еттік 1 Щербак А. М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х -Х Ш вв. Из Восточного Туркестана. М. - Л., 1961, стр,. 96. қ ү р а м ы н д а осы қ о л д а н ы с ы қ а з ір г і қ а з а қ т іл ін ің к е й б ір з а ң д ы л ы қ т а р ы н барлап қарауға м ү м к ін д ік береді. И заф еттің а л ға ш қ ы сыңары коптік жалғаулы болып келуі қ а зақ тілінде тек мынадай ыңғайларда ғана мүмкін: Кісілердің келісі, үйлердің төбесі, т.б. Екінші сөзбен, изафеттік тіркестің бірінші сы ңары ны ң коптік жалаулы болуы не көп нәрсеге заттың ортақтығын не коп затқа көп заттың тәндігін білдірумен байланысты. Бірақ соңғы ыңғайда сөз жинақылығы мақсатымен екінші сыңары жалғаусыз айтылады. Изафеттің екі сыңарына бірдей көптік жалғау жалғану қазақ тілінде стильдік мақсатпен үш тасып жатады. -Лар аф ф и ксін ің қолда- нылуының үшінші түрі қазақ тілінде бір затқа көп нәрсенің тәндігін білдіру тәсілі есебінде жиі қолданылады. Қысқасы, -лар аффиксі өзінің мәні мен қолданылуы түрғысынан көне түркі тіліндегі негізгі ерекшеліктерін сақтаған. -Лар аффйксінің этимологиясы жайлы көп пікірлер айтылады. П оляк ғалы мы Т. К овальски й ө зін ің осы м әселеге арналған зерттеулерінде өзінен бүрынғы пікір-жорамалдардың барлығына талдау жасай келіп, - -лар аффиксінің арғы төркіні болжалды санды (бірнеше, көп сөздері тәрізді) білдірген соз болу керек деп есептейді.1 В. А. Богородицкий бүл аффикстің қалыптасуын III ж ақ жіктеу есімдігі мен -ар жүрнағының арасындагы ыгысудың нәтижесі деп қарайды.2 Н. А. Баскаковтың зерттеулерінде -лар аффиксі қүранды қосымша есебінде қаралады. Есім түбірлерден етістік жасайтын -ла (балт а-ла, қы лы иі-т а, т ас-т а, т .б .) істің қ а й т а л а м а л ы гы н , дүркінділігін білдіреді. М үның өзі, Баскаковтың ойынша, келер ш ақ есімшенің түлғасы -р- мен бірігіп барып ішкі семантикалық өзгерістің нәтижесінде көптік м ән берудің қосымш асы есебінде қалыптасуға мүмкіндік берді.3 жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|