Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -р
арқылы есімге айналуы, былжыра сол есімнің -ра арқылы етістікке айналуы болып шыгады. Байырғы түбірлердің біразы - ы / / - і аффиксімен күрделенген. Фактілерге қараганда, бүл аффикс арқылы күрделенген түбірлер есімдер тобынан да, етістік тобынан да табылады. -ы аффиксі арқылы күрделенген кейбір байырғы сөздерді тадцап көрейік: жоры, көне түркі тілінде: “ йор — объяснить, толковать” , “жор-ы. Қазақ тіліндегі негіз байыргы түбірдің магынасын сақтап қалған. Оқы, Радлов “Создігінде” — “оқу — звать, приглашать, кричать, петь, читать, учиться” , ал мүның өзі: “оқ — крик, голос, слово” (т. II. ч. 2). Сойтіп бүл жердегі түлгалық өзгерістерді былай корсетуге болады: оқ-ы: оқы+у (г) >оқу. Әрине, бүйрық рай түлгасы туынды етістік түлгасынан барып жасалган. Жасы етістігін қыргыз тіліндегі жоошу, жоошы создерімен (алдыңгысы — етістік, соңгысы — сын есім) салыстыруга болар еді. Осы салыстыруды занды деп қарасақ, онда қазақ тіліндегі жасы етістігі жуас сын есімімен тарихи түбірлес болып шыгады. Бүлай салыстыруга дәлел — қы ргы з тіліндегі вариантты ң созы лы ңқы дауыстымен, ал қазақ тіліндегі варианттың дифтонгімен айтылуы, 1 Севортян Э. В. Аффиксы глаголообразования и азербайджанском языке. М., 1962, стр. 324. 162 ақыр соңында үшеуінің арасындағы семантикалық байланыс. Ірі Радлов “Сөздігінде ”ір — гной... — ірі — гнить, киснуть, испортиться” (т.І. ч.2). Алғашқы түбір қазақ тілінде дербес қолданылмайды, тек туьпщы етістік және сонан жасалган есім түлғалары ғана айтылады. -ы түлғалы етістіктердің ішінде таты (астың түзы татыды) етістігі назар аударады. Өйткені осы туынды түбірмен қатар тат (астан тату) етістігі де айтылады. Түбірлердің әр түрлі түлгалануы деп қарау керек. Қазақ тілінде тат (тат басты), тат (астан тат), есім, етістік омоним түбірлері бар. Сонымен, түбірлердің дамуын оның тарихи өзгерісінен бөліп қарауға болмайды. Түбір сөз қүрамындағы фонетикалық өзгерістерді ескермей түры п, оны ң даму ерекш еліктерін білу м үмкін емес. Фонетикалық озгерістің нәтижесінде: а) көне түбір тарихи негіздің қүрамында ғана сақталады, ә) коне түбір дербес те, тарихи негіз қүрамында да қолданылуы мүмкін. С оңғы жағдайда бүкіл соз қүрамының көнеруіне байланысты оның дербес қолданылатын тарихи сыңарымен бірдейлігін салыстыра талдау арқылы ғана байқауға болады: б) коне түбірдің тарихи өзгерісін анықтау үш ін дыбыс өзгерістерінің түрлерін айқындау керек. Т үбірлердің ф о н ети к ал ы қ си п аты н ы ң өзгеруі тілдің даму барысында олардың көнеруіне себеп болады. Ф онетикалық өзгеріске үш ы рап, с ем ан ти к ал ы қ ж ағы н ан к о н ер ген тү б ір л ер , кобіне, қосымшалармен біріккен түрде орнығып қалады. М үндай негіздер екі түрлі. Кейде байырғы түбірі де, қосы м ш а да өз дербстігін жоғалтқан, кейде түбір дербестігін жоғалтқанмен, қосымш а қазір де актив немесе керісінше түбір дербестігін сақтаған, бірақ қосымша “өліге” айналып кеткен. ЕСІМ СӨЗ ТАПТАРЫ НЫ Ң ДАМУЫ Тіліміздегі “есімдер” деп аталатын топ қа жататын создердің грамматикалық кластары тарихи даму түрғы сы нан бір-бірімен үш тасы п, б а й л а н ы с ы п ж атады . М ы сал ы , зат е с ім н ің ж еке семантикалық топтарының қалыптасуы жайлы айтқанда дәл сондай түлғалы сын есімдер тобының қалыптасуына назардан тыс қалдыруға болмайды. С о н д ай -ақ , зат есімдер мен сын есімдер жайында әңгімелегенде солармен орайлас қолданылатын сан есімдер мен • ф _ есімдіктерге де соқпай кетуге болмайды. Бүлардың қазіргі тіліміздегі қызметі мен қолданыс ж ағынан ыңғайластығы олардың тарихи Қалыптасу ерекшеліктерімен үштасып жатады. 163 Создердің грамматикалық кластарға жіктелуі сөйлем ішіндегі мәні мен қы зметіне байланысты болған қүбы лы с. Айталық, сөйлем қүрамында үнемі бастауыш қызметінде жүмсалу, яғңи, айтылатын ойдың иесін білдіріп, басқа сөздерге тәуелсіз қолданылу зат есімдердің дербес, тәуелсіз қолданылатын сөз ретінде қалыптасуына мүмкіндік жасады. Акад. И. И. Мещанинов бүл турады: “Зат есім озінің сойлемде заттық магынадағы мүше (бастауыш және толықтауыш) болуымен жіктеліп ш ы қты ” — дейді.1 Ал сол зат есімдермен іргелес, соларға бағы ны ш ты қ о л д ан ы л аты н сы н есім дердің соз табы ретінде қалыптасуы туралы индоевропа тілдерінің материалдары негізінде акад. В. М. Жирмунский: “Грамматикалық жағынан түлғаланған сын есімдер категориясының қалыптасуы, яғни, есімдердің зат есімдер мен сын есімдерге жіктелуі, индоевропа тілдерінде салыстырмалы грамматика әдістері арқылы корінеді”, - дейді.2 Н ақ осы түжырымды түркі тілдеріндегі, солардың бірі — қазақ тіліндегі зат есімдер мен сы н есім дерге де қ о л д ан у ға болады . А лтай тілдері тарихы н зерттеушілер де сез таптарының қалыптасуы туралы осыған үқсас пікір айтады.3 Сонымен, есім соз таптарының грамматикалық класс ретінде қалыптасуы тек зат есімдер мен сын есімдер арасындағы байланыстан ғана корінбейді, олардың басқа топтарының да алдыңғы екі топқа қатысынан байқалады. Бүл айтылғандарға қоса акад. И. И. М ешаниновтың создердің атрибут (аны қтауы ш ) мүш е болып ж үмсалуы нан сын есімдер, пысықтауыш мүше ретінде жүмсалуынан - үстеу қалыптасты дейтін ескертп есін еске алу керек. Егер осы айты лғандарды ң бәрін қорытындылай келсек, есімдердің әрі грамматикалық класс болуымен бірге, лексикалық та топ екендігін, осы ерекшеліктердің озі, айналып келгенде, олардың тарихи қалыптасуынан туғандығын кореміз. Есім соз таптары н ы ң іш інде оқш ау түраты ны — үстеулер. Үстеулер шығу төркіні, қалыптасу тәсілі ж ағынан да әр қилы. М орфологиялық жағынан үстеулер бірде есім негізді болса, бірде етістік негізді болып отырады. Осындай әр түлғалылық оларды бірш ама кеш қ ал ы п тасқ ан грам м ати калы қ класс деп қарауға мүмкіндік береді. Бүгінгі тілдегі копш ілік үстеу создердің қүрама болшектерге оңай ажырауы да соған дәлел. 1 жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|