Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -р
етіс көрсеткіші болу керек. Есім сөздер жасайтын -р грамматикалық мән түрғысынан да алдыңғыдан бөлек. Көне түркі тілінде уктүбірі қолданылған. ДТС авторлары бүл сөзді былай түсіндіреді: “-үк - собирать, накапливать, ол жармақ үкді - он собирал деньги” (ДТС, 623). Ол тілде осы түбірден жасалған үгір туынды есімі де қолданылған: “үгүр — стадо, табун, стая: үгрүңе күтлуг адгыр мен — я благородны й ж еребец у таб у н а” (ДТС, 623). Радлов “Сөздігінше” “угу — куча... үг — накопать” (т. I, ч. 2). Бүл фактілерге қоса, қазақ тіліндегі үйінді сөзінің қүрамын (үй — інді) еске алсақ, үйір зат есімінің түбір мен қосымшаға ажырайтынын байқауға болады. Қыңыр сын есімі де қүранды, түбір мен қосымшадан қүралған. Туынды түбір екендігін көне түркі фактілері дәлелдейді: “қың — вр аж еб н ы й , зл о й , зл о б н ы й ..., қы ңы р — к о с о й , к о с о гл а зы й , недружелюбный, враждебный..., қыңру — косо, зло, недружелюбно...” (ДТС, 445). Радлов “Сөздігінде” бүл сөздің қыңгьір, қыңгырай, қындыр, қындырыл түлғалары берілген (т. II, ч.І). Бүл түлгалардың ішінде қыңгыр, қыңгырай түрлері қазақ тілінде кейбір дыбыстық өзгерістермен (г дыбысының түсіп қалуы) орныққан: қыңыр (сын есім), қыңырай (етістік). Осы орайда мына жайды ескеру керек. Сыртқы пішіні жағынан осы сөзге үқсас келетін қыңбау етістігі де бар. Екеуіне де негіз болған түбір — қың. -р қосымшасы арқылы қалыптасқан есімдердің бірі -үтыр (қолай, сәт, оң мәніңдегі) созі. Көне түркі тілінде бүл түбірдің бастапқы сыпаты “өзд//өд — время, бу евке кіргү өдз ол — это время, когда следует входить в дом” (ДТС, 376—377). Сонымен қатар, ол тілде өдзле (қолайлы сэт тандау) етістік түлғасы да бар. Бәріне ортақ түбір — әд//әдз. Күлтегін ескерткішіндегі “бу әдке олуртым ” сөйлемінің қүрамындағы да осы түбір. Қазақ тіліндегі үтыр, сонымен, ежелгі түбір (әд//өдз-үт ) мен - ір қосымшасының бірігуінен қалыптасқан. -р қосымш асымен келетін бірсыпыра есімдерге негіз болган түбірлер қазіргі тілде де дербес, жеке қолданылады: тықыр, сыбыр, жыбыр, шықыр тәрізді создерге негіз болған тық, сыб (п), жып, шық түбірлері жеке де қолданылады: тық-т ық етті, сып-сып сәйлейді (немесе сыбыс — туынды сөзімен салыстыр), жып-жып етеді (немесе жыпылдады туынды етістігімен салыстыр), шық-іиық етті тәрізді күрделі етістіктер қүрамында бүлар дербес түбір ретінде қолданылады. Қазіргі қазақ тілінде -н қосымшасымен қалыптасқан сөздер де үлкен ТОП. Бүл түлғалы сөздерге негіз болган түбірлердің біразы қазіргі 157 тілде өз дербестігін сақтамай, тарихи туынды түбір қүрамында қалуы да мүмкін немесе қазіргі тілде актив қолданылатын сөз болуы да мүмкін. Б. Ю нусалиевтің белгілі зерттеуінде осы аффикс арқылы қалыптасқан 7-8 түбір сөз келтіріледі: келін, сауын, сан, жалын, қуйын жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|