Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| (
уйы м+ дас ) беріледі. Ал “ Коне түркі создігін де” Қ аш қаридан келтірілген сөйлем қүрамындагы түлга (үйыш) қазақ тілінде сақталса да, ол түбірдің мағыналық жағынан ескеруіне байланысты түбір мен қосымшага ажырамай, түтас бір түбір ретінде үсынылады. Сойтіп үйысу етістігінің түбірі уйы ежелгі түбір мен с қоеымшасына ажырайды. Қ ияс түбірі сын есім болып үгынылады да, етістік осы түбірге арнаулы қосымш а жалғану арқылы жасалады. Түбір кү йінде қияс, мінез, қияс іс төрізді тіркес қүрамы нда жүмсалады. М ағыналық жағынан қияңқы, қыңыр создерімен синонимдік қатар қүрады. Коне түркі тілінде қый етістігі озінің тура мағынасынан (кесу, қырқу) басқа, 152 қисық, қыңыр мәндерін де берген. Соңғы мәнерде көбіне күрделі етістік қүрамында айтылған: қиа бақ — косить глаза, смотреть в бок, в сторону (ДТС, 440). Соңғы мағынасы мына тәрізді туынды создерде айқын көрінеді: “қыйыл, страл. От қый — быть косо срезанным...”, уклониться, устраняться..., қыйық — косой, кривой..., қыйықсыз — без кривизны, без уклонения... қыйыиі , совм. от қы й — срезать н а и с к о с ь , о тд ел ять, о т к л о н я т ь с я ” (Д Т С , 4 4 1 - 4 4 2 ) . Радлов “Сөздігінде” қый етістігінің он түрлі мағынасы көрсетіледі, оның бірі “с боку трогать, косить, делать кривым, согнуть” деп түсіндіріледі де, алтай, үйгыр тілдеріне сілтеме беріледі. Осы сөздің тағы бір мағынасы “сдвигать из верного положения, отклонять, отклоняться” деп анықталған (т. II, ч. I). Сонымен қатар, осы түбірден тараган (осы мағынада) қыйгаіи, қыйгашла туынды түбірлері көрсетіледі. Осы фактілердің барлығын озара салыстырып байқасақ, қияс сын есімі озімен магыналас қыңыр, қисық, қигаш есімдерімен түбірлес, қый+(а)с қүрамына ажырайды. Жуас сын есімі мағынасы жағынан жумсақ сын есімімен үласады. Коне түркі тілінде: “ йумша — смягчаться..., йумшақ — мягкий, нетвердый...” (ДТС, 279). Сонымен қатар, олтілде йумрақ түбірі де қолданылған. Осы екеуін өзара салыстырғанда, екеуіне ортақ йум морфемасы шығады. Тағы да: йувыл — смягчаться: қатгы йагы йувылсун ” (ДТС, 283) негізі де кездеседі. Жоғарғы негіздермен салыстырсақ, йум / /й у в морфемасы келіп шыгады. Айырмашылық, соңғы дыбыстарда ғана (мүмкін: б//м , в//у). Ал Махмуд Қашқаридың “Диванында” “ йувга — бой усынган, багынган” — деп түсіндіріледі (II т. 12). Сонымен, бүл фактілер жуас сөзінің жумсақ сын есімімен түбірлестігін корсетумен бірге оның тарихи қүрамы жу+(а)с екенін де дәлелдейді. Қазіргі тідце түбір деп қаралатын едәуір создер тобы -қа ( -га), -ке, (-ге) түлғалы болып келеді. Олардың едөуір копшілігі етістік түбірлер. Радлов “Сөздігінде” “булан — быть смешанным, сделаться мутным, темнеть... буланықпық — мутность, темнота..., буланық — смешанный, взбол танный, мутный, возбужденный..., буландыр — болтать, мутить” — деп түсіндіріледі де, осман түріктері мен Қырым татарлары тілдеріне сілтеме беріледі. Оның үстіне, Радлов жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|