Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ум
түбірі мен — т қосымш асына ажырайды. С оңғы қ о сы м ш ан ы қ а р т сы н е с ім ін ің қ ү р а м ы н д а ғы /я-м ен салыстыруға болар еді. Түбір қүрамындағы морфологиялық өзгерістер. Қазіргі тілде байырғы түбірлер деп қаралатын біраз сөздердің қүрамын салыстыра талдағанда, олардың қайсысы да ежелгі түбір (қазір өзінің мағыналық, гр а м м а т и к а л ы қ д е р б е с т ігін ж о ғ а л т қ а н ) м ен қ о с ы м ш а л а р ға аж ы рай ты н ы б а й қ а л а д ы . Өлі түбірлердің үлкен бір тобы -с қосымшасымен келеді: үлес есімі бар, жаңа сез жасауға негіз де болады: улестір, улестіруиіі, т.б. Кене түркі тілінде үле түбірінің улеш, улештір, улет түлғаларын, яғни, етіс түлғалары қолданылған: Кене түркі создігінің” авторлары оларды былай түсіндіреді: “улеш — совм. От 151 уле...", — екінші сөзбен ортақ етіс түлғасы, “улеіитур — совм. Побуд. От уле ...” , “улет — побуд. От уле” (ДТС, 624). Сөйтіп ол тілде уле түбірі еркін, дербес қолданылған да, етіс қосымшалары сол түбірге тікелей қосылған. Дегенмен, қазақ тілінде улес есімінің омонимі (егер солай деп қарауға болса) ортақ етіс мөнінде жүмсалатын улес етістігінің түлғалы қ бірдейлігі ф он ети калы қ конвергенцияны ң нәтижесі. Үлас (үласу) етістігі қазақ тілінде тек осы сипатында ғана жүмсалады. Қолданылу жиілігі жағынан өзімен симонимдес жалга етістігіне қарағанда, әлдеқайда пассив. Көне түркі тілінде: “ула — связывать, присоединять: ол иіп улады... улағ — соединение, связь, ... улан — возвр. от ула, ...улаш — совм. от ула... улат — побуд. от ула ... ” (ДТС, 608—609). Қазіргі қ азақ тілінде түбірдің тек ортақ етіс қосымшасымен біріккен түрінде ғана қалған. Басқа етіс түлғалары ортақ етіс түлғасының үстіне барып жалғанады: улас-тыр-гыз , т.б. Үйыс етістігі этимологиялық түрғыдан уйы етістігімен байланысты. Мағыналық жағынан уйы мен уйыс қазіргі қолданысында бірдей емес: уйы — сут уйыды, аягы уйып қалды (көп отырғандықтан), уйыс — жун уйысып қалды, шашы уйысып қалды, т.б. Қ ы сқасы , қазіргі тілдегі қолданыстары оларды дербес екі түрлі түбір ретінде танытады. Сондықтан да олардың өрқайсысына грамматикалық түлғалардың жалғануы екі түрлі. Үйы тубірі уйып, уйыган, уйу (ую) түрінде өзгерсе, уйыс - уйысып, уйысқан, уйысу түрінде озгереді. Яғни, соңғы түбірге қосымшалар -с түлғасының үстіне барып қосылады. Көне түркі тілінде: уй — трамбовать, укладывать: “ол у ну г уйды ” (ДТС, 607), “уйул — страд, от уй... " “уйуш — совм.от уй..., ол аңар қапқа ун уйушды ” (ДТС, 608). Радлов “Создігінде уйуш, уйу-ш түлғасы келтіріледі де, осы түбірдің 5 түрлі мағынасы көрсетіледі: 1) -уйу, уйушқан, 2) спать вместе, 3) быть апатичным, 4) онеметь, 5) сходиться, быть в согласии (т. 1, ч. 2), Радлов түсіндірмесіңдегі 1, 2, 4-магыналар қазақ тілінде де байқалады, ал бесінш і, соңғы магына осы түбірдің басқа түлгасы арқылы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|