Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| огла, оглан
негіздері қүрамындағы -ла, -лан, бір н егізд і, есім тү б ір ге ж ал ған аты н қ о сы м ш ал ар . Енді Радлов “ Создігінде”: оглан — молодой человек, юноша, оглақ, огулақ, олақ, улақ, лақ - мальчик, огл - сын” (т. I, ч. 2). Радлов “тірі” түркі тілдеріндегі осы создің әр түрлі варианттарын корсете отырып, басқы буынның әр * қилы озгерісін де корсеткен. Ол өзгерістер бірде о, бірде у, ал енді бірде нольдік сыпатқа айналған. Қазақ тілінде созылыңқы дауысты дыбыстар жоқ, олардың орнына дифтонгілер қалыптасқандығы мәлім. Сонда Радлов корсеткен улақ варианты қазақ тілінде улақ түрінде дыбысталуы тиіс еді. Соңғы буынның түсіп қалғандығынан ул түрінде қалыптасты. Сонымен, осы озгерістердің барлығын ескерсек, қазақ тіліндегі ул тарихи түрғыдан ежелгі түбір мен қосымшаға ажырайды да, ежелгі түбірдің ізі у — морфемасы ғана, ал -л аффикс. Қайгы зат есімі қазіргі қазақ тілінде боліп-жаруға келмейтін түбір. Туынды етістік бүл түбірден -лан (-ла-н) аффиксі арқылы жасалады. 150 Оның тарихи қүрандылығын аңғартатын элемент соңғы -гы көне, жаңа түркі тілдерінде етістік түбірге қосылып, есім түлғасын жасайтын аф ф икстердің бірі. Радлов “ С өздігін де” : “қай — покры ваться облаками” (т. II, ч. I). Коне түркі тілінде: “қада — буран, вьюга, метель, пурга, ...қадзгу — печаль, горе, скорбь..., қадзгур — горевать, тосковать, печалиться” (ДТС, 404). Көне түркі тілінде, сонымен қатар, жалаң д дыбысына аяқталатын варианттар да қолданылған. Соларды ескерсек, Радлов корсететін вариант (қай) көне түркілік қадз, қад түбірлерінің тарихи өзгерген түрі екенін байқауға болады (д>з>й). Үлгай етістігі мен улы, улық есімдері арасында грамматикалық тіке байланыс байқала бермейді. Алайда сөздің сем антикалы қ ерекш еліктерін ескерсек, осы ларды ң арасы н да қан д ай да бір жалғастырушы мәндер барлығын байқауға болар еді. Бүларды өзара салыстырғанда, үшеуіне ортақ ул морфемасы шығады. Коне түркі тілі: улгад — расти, увеличиваться, улгада — расти, увеличиваться, возвышаться, улгат — расти, увеличиваться, улуг — большой, старший, сильный, высокий, улуглуг - величие (ДТС, 609-610). Сөйтіп кене түркілік материалдар етістік мәнінің “үлкен, улы "м әніне үласуының грамматикалық тәсілдерін айқын көрсетеді. Ал Радлов “Сөздігінде”: улад — увеличиваться, вырасти, улга — увеличиваться, сделаться большим, улуг — великий, большой (т. I, ч. 2). Мүнда да ул түбіріне эр түрлі қосымшалар жалғану арқылы туынды түбірлер жасалғандығы көрініп түр. Туынды түбір қүрамында сақталып, жаңа сөз жасау қабілетінен айрылған көне түбірдің бірі — уміт зат есімінің қүрамынан кездеседі. Көне түркі тілінде ум — надеяться, ожидать, умду — желание, надежда, умақ — возможность, умамақлыг — невозможный, недоступный, умыт — надежда, умуг — надежда (ДТС, 611). Сонымен, қазақ тіліндегі уміт тарихи түрғыдан жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|