Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Есімдердің бір тобы — сан есімдер түп негізі жағынан басқа сөз 
таптарымен үштасып жататыны тіл білімінде әр кез айтылып келеді. 
Егер сандық үғымды білдіретін сөздердің қалыптасуы аналитикалық 
ойдың синтездеу дәрежесіне көтерілуінің нәтижесі екенін еске алсақ, 
мүндай пікірдің дүрыстығы әсте талас туғызбайды.
Сонымен, есім соз таптарының дамуы, тарихи өзгерісі олардың 
бірыңғай қалыптасуына алып келді. Есім сөз таптарын, оларға тән 
категориялар мен тәсілдерді тарихи түрғыдан қарастырганда да осы 
ерекшелік ескерілуге тиіс болады.
ЗАТ ЕСІМ
З ат есім — есім дер тобы н дағы со здерд ің іш ін д егі дербес 
қо лд ан ы л аты н ы . Е сім дердің б асқ а топ тары осы зат есімдер 
айналасына топталып, осыган қатысты ғана қолданылады. Сойтіп 
зат есімдер тек заттық мән-мағына туғызушы ғана создер емес, соған 
сэйкес дербес қолданылатын да создер.
Қазіргі қазақ тіліндегі зат есім категорияларының негізгі түрлері 
көне түркі тілінде де кездеседі. Ол тілде де зат есімдер басқа сөз 
таптарымен салыстырғанда септелетін, коптелетін, тәуелденетін 
сөздер есебінде ерекшеленген. Зат есімдерге тән грамматикалық 
категориялардың түлғалық (кейде фонетикалық) өзгерістерін, жеке 
аффикстердің пайда болуын және кейбір семантикалық өзгерістерін 
(мәнінің тарылуы, кеңеюі) еске алсақ, олардың қайсы сы ның да 
өздерінің негізгі қызметтерінен айнымағандығын байқауға болады. 
Сондықтан зат есім деп аталатын соз табының тарихи өзгерісі, оның 
тарихи жаңаруы туралы әңгіме қозғау мүмкін де бола бермейді.
Көптік категориясы және көптік жалғаулары. Т үркі тілдерінің 
коне дәуірлерін е қаты сты м үралар тілінде де ж ек елік м әнді 
білдіретін арнайы аффикстер болмағаны мәлім. Коптік мән арнайы 
ж алғаулар ар қ ы л ы д а, я ғ н и , м о р ф о л о г и я л ы қ т ә с іл , со зд ің
лексикалы қ мағынасы, яғни, лексикалы қ тәсіл арқы лы және соз 
тіркестері, яғни, синтаксистік тәсіл арқы лы да берілген.
К ейбір ж еке со зд ер д ің л е к с и к а л ы қ м ағы н асы н ы ң озінде 
топтасу, жинақтау үғымы жатады. М ысалы, 
йылқы (жылқы), барым
(мулік-дүние)
тәрізді создер қолданылуына қарай жекелік те, топтау 
үғымын да берген. Сонымен бірге, көптік үғым сан есім мен зат 
есімнің тіркесі арқы лы да жасалған. М ысалы, 
алты йегірма йаш
165

(он алты жас), екі іиад (екі шал),
т.б. Сондай-ақ көптік мән қос создер 
арқылы да берілген. Мысалы, 
шад — апыт (шадтар, би бектер),
т.б.
Коптік мағынаны тудырудың негізгі жолы — коптік жалғаулары. 
Орхон-Енисей жазбаларының тілінде коптік жалғауларының екі түрі 
кездеседі: 
-лар, -т. -лар
жалғауы коптік мағына тудырудың негізгі 
тәсілі. Мысалы, беглер (бектер), кунчуйлар (әйелдер, ханымдар), т.б. 
Ж и н а қ т ы қ м ән б еретін создер ко б ін е 
-л а р
ж алғауы н сы з да 
қолданылған: 
Тоқуз огуз бегілері будуну бу сабымын егүті есід қатыгды
тыңпа
деген сойлем қүрамында 
бег (бек
)
созі коптік жалғаумен келсе, 
ж инақты қ мән беретін 
будун (халық)
созіне жалғанбаған. Кейінгі 
дәуір жазбаларында да 
-лар
коптік мән берудің басты тәсілі есебінде 
қолданылған: 
Білге кет ік кішілер енім сөзүм ешідіңлер
(КК). Қазіргі 
қ азақ тіліндегі 
-лар
жалғауының қолданылуымен салыстырғанда, 
коне түркі тілінің біраз ерекшеліктері бар. Олар мына томендегідей: 
сан есіммен бір тіркесте келген зат есімдер де кейде 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: