Оныншы апта №10 дәрістің тақырыбы: Қимылдың өту сипаты

№10 дәрістің тақырыбы: Қимылдың өту сипаты

Қазақ тіл білімінде қимылдың өту сипаты категориясын ғылымда бірінші дәлелдеген – Н.Оралбаева. Проф. Н.Оралбаева қимылдың өту сипаты категориясын етістіктің аналитикалық форманттарын зерттеуге арналған докторлық диссертациясында дәлелдеген. Бұл теория әрі қарай З.К.Ахметжанова, С.Маралбаева, А.Шарапиденова диссертацияларында жалғастырылып, қазір оны зерттеушілер тобы көбейіп отыр.

Қимылдың тездік тәсілі – қимылдың өту сипаты категориясының бір тәсілі, ол қимылдың тез жасалу мағынасын білдіреді. Бұл тәсілдің осы жалпы мағынасымен бірге іштей күрделі мағыналық құрамы бар. Мысалы, Тез темір қақпақты жаба қойды. Екінші күні барамыз деп тұрғанда, аяқ астынан Ақтастыда тұратын немере қарындасы келе қалды. Қара құстай қалбаң қақтырып, бір-екі рет айналдырды да, бар салмағымен қара жерге қатты ұрып жіберді. Бұл сөйлемдердегі «жаба қойды» аналитикалық етістігі қимылдың жеңіл жасалу мағынасын білдірсе, «келе қалды» деген аналитикалық етістігі қимылдың кенеттен жасалу мағынасын білдіріп тұр. Үшінші сөйлемдегі «ұрып жіберді» аналитикалық етістігі қимылдың батыл жасалу мағынасын білдіреді. Бұл мысалдарды тездік тәсілінің түрлі мағыналық реңктері бары көрініп тұр. Қимылдың тездік тәсілінің мағынасы тек сөйлем ішінде ғана көрінеді.

Әдетте амал-әрекет ешқашан біркелкі орындалмайды. Қимыл-әрекеттің шапшаң не баяу, шұғыл не созылыңқы, тыңғылықты не босаң, біркелкі немесе үздік-создық т.б. түрлері кездеседі. Сондықтан тіліміздегі етістіктер өзінен-өзі тұрып мұндай мән-мағынаны бере алмайды. Ондай әрекет-қозғалысты етістіктің грамматикалық формалары ғана аңғарта алады. Негізінен бұған аналитикалық формалар қызмет етеді. Себебі аналитикалық формалардың бойында амалдың жүзеге асуын сипаттайтын грамматикалық мағыналар болады. Мысалы, айт етістігі айта бастады, айта жөнелді, айта салды, айта қойды, айта тұр, айта бер, айта қал дегенде түрлі форманттар жалғанып, айту амалының сан түрлі өту сипатын байқатып тұр.

Қимылдың жасалуындағы осындай алуан түрлі ерекшеліктерді дәлме-дәл көрсететін қазақ тілінің грамматикалық құрылысындағы арнайы категория қимылдың өту сипаты категориясы деп аталады. Оның қалыптасқан көрсеткіштері бар.

Қимылдың өту сипаты категориясы – көп мағыналы категория. Өйткені қимылдың жасалу тәсілі әр түрлі, қимылдың жасалу тәсілі осы категорияның мазмұны болғандықтан, категория – көп мағыналы. Бір қимылдың жасалуына бірнеше тәсіл қатыса береді. Себебі қимыл атаулы өте тез аяқтала бермейді, сондықтан қимыл аяқталғанша бірнеше тәсілден өтуі мүмкін. Осымен байланысты етістіктің құрамында қимылдың өту сипаты категориясының бірнеше көрсеткіштері қолданыла береді. Мысалы, Қалай тез жасап ала қойдың? Ол жығылып қала жаздады.

Осы мысалдардағы жасап ала қойдың, жығылып қала жаздады деген етістіктердің құрамдарында екі-екіден аналитикалық формант бар, жаса етістігінде –п ал, -а қой, жығыл етістігінде –ып қал, -а жазда форманттары бар. Әр етістік құрамындағы екі түрлі форманттардың мағыналары бір-бірінен басқаша. Мәселен, жаса етістігінің құрамындағы –п ал қимылды субъекті өзі үшін жасағанын білдірсе, оған қосылған –а қой қимылдың тез жасалғанын білдіреді. Жығыл етістігіне жалғанған –ып қал форманты қимылдың аяқталуға жақындығын, -а жазда форманты жетімсіз қимылды, яғни қимылдың аяғына жетпей тоқтағанын білдіреді.

Бір етістікпен категорияның бірнеше көрсеткішінің қолданылуы осы категорияның ерекшелігіне жатады. Бұл категорияның көрсеткіштері түбір етістікке тікелей қосылады, етістіктің басқа категорияларының көрсеткіштері қимылдың өту сипаты ктегориясының көрсеткіштерінен кейін қосылады. Басқа категориялардың көрсеткіштері сияқты мұнда да бір көрсеткіш бір сөзде екі рет қайталанбайды. Грамматиканың бұл жалпы заңдылығы қимылдың өту сипаты категориясында да сақталады.

Қимылдың өту сипаты категориясы көп мағыналы болғандықтан, оның көрсеткіштері де көп, олар: 1) қосымшалар яғни грамматикалық жұрнақтар, 2) аналитикалық форманттар.

1. Қимылдың өту сипаты категориясын жасайтын жұрнақтар:

1) –ла, -ле, (-да, -де, -та, -те) жұрнағы түбір етістікке жалғанып, оған қайталану мәнін қосады. Мысалы, сипала, сүйреле, сабала, тістеле, қорғала, жанышта, түйреле, т.б.

2) –қыла, -кіле (-ғыла, -гіле) жұрнағы да қимылдың қайталануын білдіреді: атқыла, жұлқыла, шапқыла, тескіле, кескіле, тепкіле, соққыла, тартқыла, үргіле, тілгіле, езгіле, созғыла.

3) –мала, -меле, (-бала, -беле, -пала,-пеле) жұрнағы да қимылдың қайталана созылуын білдіреді: қазбала, қақпала, тықпала, бастырмала, итермеле, көтермеле, тізбеле, жұлмала, бұрмала, кеспеле, үстемеле, термеле, үймеле, жаймала.

4) –ғышта, (-гіште, -қышта, -кіште) жұрнағы да қимылдың қайталануын білдіреді, бірақ қайталанудың сәл бәсеңдігі байқалады: тыққышта, барғышта, келгіште, тілгіште, бөлгіште, түйгіште, қойғышта, үргіште.

5) –ыңқыра, -іңкіре (-ңқыра, -ңкіре) қимылдың жалғаса түсуін білдіреді: сұраңқыра, алыңқыра, үйреніңкіре, түсініңкіре, қосыңқыра, ішіңкіре, созыңқыра, күтіңкіре.

6) –ымсыра, -імсіре (-мсыра, -мсіре) қимылдың жетімсіз, әлсәз екенін білдіреді: жыламсыра, күлімсіре, өлімсіре.

7) –сы, -сі (-сын, -сін) жұрнағы жасалған қимылды жасаған боп көрінуді білдіреді: білгенсі, жазғансы, біілгенсініп, өкігенсіп, жымиғансып қарады.