-шама: соншама, мұншама, осыншама, біршама.
-шалық: мұншалық, соншалық, осыншалық.
-дайлық: мұндайлық, ондайлық, сондайлық.
2) Күрделі түбір мөлшер үстеулері сөздердің бірігуі, қосарлануы арқылы жасалады.
а) бірігу тәсілімен жасалған мөлшер үстеулері: анағұрлым, бірсыпыра, бірқыдыру, недәуір.
ә) қосарлану тәсілі арқылы жасалған мөлшер үстеулері: бірен-саран, бірлі-жарымды, азды-көпті, некен-саяқ.
Мөлшер үстеуі етістікпен тіркесте келіп, сөйлемнің мөлшер пысықтауышы қызметін атқарады. Сонымен бірге зат есім, сын есімдердің алдында келіп, оны анықтап, сөйлемнің қабыса байланысатын анықтауышы болады. Мысалы: Осынша өнер тауып асқан адам. Бірен-саран жатақтар көше жөнелуге әзірленіп қалды.
Қазіргі қазақ тіліндегі сын-қимыл үстеулері қимыл, іс-әрекеттің жасалу, амал-тәсілін, сынын, бейнесін білдіріп, қалай? қайтіп? қалайша? кімше? деген сұрақтарға жауап береді. Сын-қимыл үстеуге мына сөздер жатады: ақырын, тез, шалқасынан, әзер, оқыс, дереу, өзінше, зорға, қапыда, лезде, үнемі, өзгеше, көйлекшең, тікелей, ретімен, жүресінен, кезекпен, жайымен, астыртын, жасырын, үстіртін, бірден, біржола, т.б. Туынды түбір сын-қимыл үстеулері басқа сөз таптарынан сөзжасам жұрнақтарының жалғануы, көлемдік септіктердің көнеленуі арқылы жасалады.
а) –ша, -ше жұрнағының әр түрлі сөз таптарына жалғануы арқылы көптеген сын-қимыл үстеулері жасалған: адамша, балаша, қазақша, ауызша, жазбаша, ескіше, керісінше, қысқаша.
ә) –шаң, шең жұрнақтары зат есімдерге жалғану арқылы жасалады: көйлекшең, етікшең, байпақшаң.
б) –лай, -лей, -дай, -дей жұрнақтарын қосу арқылы жасалады: жартылай, осылай, былай, бірдей, ойлай, тікелей, шикілей, өлердей.
в) Көлемдік, яғни барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің көнеленуі арқылы жасалған сын қимыл үстеулері төмендегідей:
Барыс септігі жалғауы арқылы: бірге, босқа, зорға.
Жатыс септігімен: қапыда, оқыста, лезде, аңдаусызда.
Шығыс септігі арқылы: өздігінен, шалқасынан, кенеттен, төтесінен.
Көмектес септігінің жалғауы арқылы: жайымен, ретімен, кезекпен, өздігімен, шынымен.
Сын-қимыл бейне үстеулеі негізінен етістікпен тіркесіп келіп, қимылдың сынын білдіріп, сын-қимыл пысықтауыш қызметін атқарады.
Достарыңызбен бөлісу: |
