«Көркем аударма шеберлігі» пәні Көркем аударма шығармасы
Аударма қателіктерінің себептері
жүктеу/скачать 0,96 Mb.
|
Аударма алеми
Аударма алеми
| Аударма қателіктерінің себептері
Аудармашыға автор шығармасының көркемдік-идеялық құндылықтары мен стильдік жүйесін дәл, анық, шынайы түрде жеткізу – басты міндет. Ол ақын, жазушы шығармасының кемшілігін көріп, байыптай отырып, оны жөндеп түзетуге құқылы емес. Бұл жөнінде М.Әуезов орынды айтып кетті. Яғни түпнұсқаның кемшілік тұстарын автордың өзіне жетілдіру жөнінде кеңес беруді айта келіп, (автор тірі адам болса бір жөн – Ә.Т.) «аудармашы міндеті қосалқы автор болу емес, аудару ғана ғой» – деп нақтылап көрсетіп кетті. Әрине, қандай классик жазушы болса да кемшілігіі болуы мүмкін. Өткен ғасырда жазылған шығармаларда автор тарапынан кеткен кейбір мәтіндегі кемшіліктерді түзету автор ұстанымын бұзу саналады. Авторы әлдеқашан дүниеден өткен шығарма жаңсақтығы анықталғанда қажет жағдайда түсініктеме берген жөн. Мұны мәтін ішінде көрсету ақын, жазушы талантын құрметтемеу болып табылады. Сондықтан аудармашы сол тұсқа белгі қойып, сілтеме жасап, соңынан түсіндірме жасауына болады. Бірақ ол дәлелді, нақтылы, қысқа да ықшам түрде жасалуы тиіс. Автордың жеке басына, шығармашылығына күмән туғызу, кінә тағу мақсатында болмағаны жөн. Неміс гуманистерінен ХV ғасырда Никлас фон Виле антикалық және итальяндық қайта өрлеу дәуірі жазушыларының шығармаларын аудару кезінде түпнұсқаға мән бермегендіктен, біршама қателіктер кеткен. Ол неміс прозасына латын синтаксисінің элементтерін күштеп енгізіп, шығарманы қайта жасамақ болған. Гейнрих Штейхабель болса қарама-қарсы тұжырым ұсынады. Ол итальян жазушысы Бокаччо мен грек мысалшысы Эзоптың шығармаларын неміс тілінің әдеби нормаларына сай аударған. Талантты ақын, тәжірибелі аудармашы М. Әлімбаев көркем аударманың керемет қиындығын айта келіп, қай тілде болмасын «аударуға жүрегім дауаламайтын дүниелерім толып жатыр» – деп ағынан жарылады. Аудармада да аударуға келмейтін, дәл балама табу тұрмақ, мағынасын түсіндіруде бас қатыратын сөздер, құрылымы күрделі, анықтап, айқын жеткізуге аса қиын сөйлемдер бар. Қалай дегенде де аударманың азапты шығармашылық екені анық. Бұл қиындық көбінесе тұрақты сөз тіркестеріне, ұлттық реалийлерге, астарлы, емеурінді қиын тіркестерге балама табуға қатысты. Ізденген аудармашы қиынның да қиюын табады, дәл, сәтті балама жасай алады. Оңайға құныққандар кейде «мұны кім біліп жатыр» дегендей аудармаға селқос қарайды. Мәтінді түсінбегендіктен шалағай аударады, сөз тастап кетеді, қысқартады, ойдан қосады, бұл – шығарма, автор стиліне, талантқа жасалған қиянат. Г. Т. Маркес: «аудармашыны автордың маймылы» деп атапты. Атақты жазушының мұндай түсінікке баруы аудармадағы сапасыздық, қателік, өрескел бұрмалаулар мен қысқартулар, түрлі өзгерістер, күлкі тудырарлық жалған сөздер қосылуына қатысты болса керек. Аудармадағы сөздер мен тіркестердегі, сөйлемдердегі мағыналық, стильдік, логикалық қателіктерді білмеуінен, сөйтіп сөз мағынасын дұрыс түсінбеуінен, сөздің автор ойының сырын, астарын аңғара алмаудан жиі кемшіліктер кетеді. Аударма зерттеушісі Н. Толмачев мақаласында аудармашылар тарапынан кеткен көптеген қателіктерді атап көрсеткен. Мысалы, жаргонды білмегендіктен американ фильмінің титрдегі атауы «Redheat» – «Қызыл қапырық» («Красная жара») деп аударылса, «A heat» фильмі «Лос-Анджелестегі ыстық» деп аударылған. Көрермен Америкаға келген қайдағы ыстық деп ойлауы мүмкін. Шындығына келсек, фильмнің атауы «қызыл полицейлер» немесе «Лос-Анджелес полициясы» екен. Кейбір қателіктер аудармашының мәтін мағынасына көңіл бөлмеуден кетеді. Мысалы, «Робинзон Крузо» романының «Академия» баспасынан шыққан нұсқасының мәтінінде ат мінген қытай шенеунігі қызметшілерінің қошаметтеуімен саяхатқа шығып келе жатады. Мандарин (қытай шенеуніктерін бұрын солай атаған) ұзын, үлкен жеңді шапанын киіп алып, сол қолындағы қамшымен аттың басын ұрған да, жеңімен аттың сауырынан сабалаған. Кейіпкердің мынадай қылығы оқырманға күлкі тудыратыны мәлім. Түпнұсқада slaves – құлдар, қызметшілер сөзімен slaves – жең деген сөз қатар кездескен. Түпнұсқаға сүйенсек атқа мінген мандаринді қызметшілер қоршап келе жатқан. Осындай күлкілі аударма романның 2001 жылғы «РАН» баспасы әзірлеген жаңа нұсқасында да қайталанған. Американдық жазушы У. Шоудың ірі баспадан шыққан 500 беттік кітабының атауында үлкен қате кеткен. Ол «Юджин Деббестің өмірбаяндық новелласы» деп аталған. Бұл ешқандай да новеллалар жинағы емес, кәдімгі өмірбаяндық роман екен. Новелла – шағын жанр. Ағылшын сөзі novel – роман ұғымында айтылады. Аудармашы «сөз тапқанға қолқа жоқ» дегендей новелла деп қоя салған. Ф. Форсайттың «Келіссөздер» («Переговоры») романында кербез бикенің сәтен көйлек киіп отырғаны суретелген. Аудармашының бір сөзге мән бермеуінен кеткен қате оқырманды шатыстырған. Satin – (сатин) сәтен емес, атлас. Яғни атлас көйлек киген келіншек. Мәселен аудармашы В. Померанцев 1790 жылы Шекспир трагедиясының тақырыбын «Ромео мен Юлия» деп өзгертуі аздай сюжеттегі жауласушы отбасы Монтеки мен Капулеттиді татуластырып, оқиғаны мүлде өзгерткен. Кейде туыстас тілдерден шығармалар аударуда тәржімашылар жиі шатасады. Мысалы, украин сөзі луна – ай емес, эхо, жаңғырық екенін білмеген аудармашы Шевченко өлеңінің «раздалось эхо в дуброве» деген бір жолын «выплыл месяц над дубровой» деп аударған. А. Кристидің бір романында бас кейіпкер Эркюль Пуаро екі қызды машинамен алып келіп, Голландияға жеткізгенін хабарлайды. Бір 30 беттен кейін аудармашы «Он увидел девушку датчанку, которую подвозил вчера» деп жаңсақтық жіберген. Қарапайым қате кеткен. Ағылшын тілінде Голландия – Holland, ал голландық – Dutch (dat деп айтылады). Сөйтіп әкелген голландық қыздар ертесіне даниялық болып шыға келген. Аудармашының әскери және теңіз ісін білмеуінен Р.Стивенсонның «Қазына аралында» 150-ден астам қате кеткен. Мәселен, француз жазушысы Пол Моранның романын аударған американ ақыны Эзра Паунд «Он вошел приподняв портьеру» - деген түпнұсқадағы сөйлемді «Он вошел, неся на руках привратницу» деп аударған. Француз тілінде «portiere» үш мағынаны білдіреді екен: «портьера», «привратница» және «самка с детенышами». Әрине, соңғы нұсқасы аударманы ажарлайтыны айқын. Мәселен, «Хищник - 2» («Жыртқыш - 2») фильмінде полицей сәтсіз қуғын кезеңінде «O, Gad» («О, Боже») деп өкініш білдірсе, аудармашы «Во, гад!» деп аударған. Экранда «You are fired» деген («Ты уволен!») аудармада «Ты сгорел» (fin - огонь) болып шыққан. Ағылшынша әрі немісше (интеллигентное) «intelligent» сөзі – ақылды, негізінде зерек, зерделі деген мағынаны береді. Американ және неміс фильмдерінің теледидарлық көрсетілімінде «послушай, ведь ты же интеллигентный мальчик!» деген диалог айтылған. Әрине, балаға зиялы, интеллигент терминін телу мүлдем қате. Зерек, зейінді десе бір жөн. Сөздің ішкі түрі – оның ішкі қондырғысы. Сөз мағынасы құбылмалы. Бір тілдегі айтылған сөз екінші бір тілде мүлде басқа мағынада айтылады. Сөздің көп мағыналылығын дәл табу, айқындау аудармашыға ұқыптылықты, сезімталдықты қажет етеді. Мәселен, неміс және орыс әскери терминінде «соединение» – құрама, немісше der Verbaund – ішкі түрі жағынан ұқсас, бір-бірінен калька тәсілімен аударылған тәрізді. Неміс тілінде – батальон, полк, орыс тілінде – дивизия, корпус, бөлім ұғымын білдіреді. Мәселен, неміс тіліндегі бір сөз әрі аң аулауға құқық беретін «куәлік», әрі «медициналық анықтама» ұғымында қос мағыналы немесе көпмағынада қолданылады. Сөздердің барлық нұсқаларын мұқият түсініп, талдау, мәтінге сәйкестігін анықтап алу қателікке ұрындырмайды. Аудармада мәтінді қабылдау, түсіну, оның жекеленген бөліктері (сөз тіркестері) мағынасын, қолданылу орнын, жалғастығын, байланысын айқындап, аңғару өте маңызды. Аудармашы мәтінде не айтылғанына, не туралы сөз қозғалғандығына мұқият сипаттама жасауы қажет. Аудармашыны қателіктерден, ең алдымен, сөздіктерді дұрыс пайдалана алу құтқара алады. Энциклопедиялық сөздіктер, түсіндірме сөздіктер, екі тілдік сөздіктер, бұдан басқа салалық сөздіктер, фразеологиялық, этимологиялық, синонимдік, орфографиялық сөздіктер. Сөздіктерді орынды қолдана білу өте үлкен ықпалын тигізбек. Аудармада кездесетін қателіктер әр алуан. Логикалық, семантикалық, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық, т.б. Аудармашы қателіктерінің басты себебі – білімінің төмендігінен, тәжірбиесіздігінен, жауапсыздығынан, түсінбеушілігінен және т.б. Аудармашының білімсіздігі, біріншіден, түпнұсқа тілін шала меңгергендігі, екіншіден, автордың идеясын жеткілікті түсінбеуден, яғни түпнұсқа мәтінінде не айтылатындығын сезінбеуден. Аудармашының герменевтикалық қызметін бағалаудың басты қыры – аудармашы тек қана автордың не жазғанын терең түсінумен бірге, қандай нәрсе туралы айтып тұрғанын білуі тиіс. Түпнұсқаның мәтініне мән бермей оқу, филологиялық білімнің жетіспеуі аудармада қателіктерге ұрындырады. Осының нәтижесінде аудармашыда: «тілге деген сезімталдық» дамымағанын көрсетеді, содан барып аударылатын шығарманың стилінің ерекшелігін түсіндіруге, әрі жеткізуге қабілетсіз болып шығады. Негізгі тілді жеткізуде аудармашылар тарапынан кететін қателік себептері: Түпнұсқа тілін жеткіліксіз меңгеруден. Қалыптасқан тәжірбиесінің жеткіліксіздігі негізгі мәтінде сипатталатын айналадағы шындық негізі туралы білімнің төмендігі. Негізгі мәтінде тиянақталған ойлар жүйесіне немқұрайды қатынас. Автордың не нәрсе туралы айтып тұрғанын түсінбеу. Автордың негізгі сөйлеу тіліндегі дербес стилінің ерекшелігін ажырата білмеу. Жалпы аударма қателігінің негізгі себебі бір ғана; тілдің барлық заңдылықтарын білмеуден, шығарма мәтінін зерттеп, зерделемеуден, білімінің жетіспеушілігінен, аудармаға ішкі жан-дүниесімен әзірленбеуден, ұлтқа, шығармаға, авторға құрмет сезімімен қарамаудан, аудармашы еңбегінің әдебі туралы түсінігінің қалыптаспауынан. Аудармашы қателіктерінің себебін талдап, саралап түсіндіру – аударма сыны мен зерттеуінің міндеті. Аудармашылық қателік аударатын шығарманы дұрыс талдай алмауға да қатысты. Сонымен бірге негізгі мәтінге сәйкесетін сөздер мен тіркестерге дұрыс, дәл, баламасын таба алмаудан. Аудармашының қателігі шығарманы оқи бастағаннан-ақ байқалуы мүмкін, алайда күрделі қателіктер, көбінесе, түпнұсқа мәтінін аударма мәтінімен салыстыру нәтижесінде анықталады. Алайда бұл салыстыруда сәйкессіздіктің неден туындағаны, яғни аудармашы қандай да бір сөз мағынасын дұрыс түсінбегендігі әлде аударма тілінде түсінікке сәйкеспейтін басқа бір ұғымдағы сөз қолданғаны анықталады. Аударманың үздік нұсқасымен басқаларын салыстыра сараптау да жас аудармашыға пайдалы. Аудармашы сөздің мағынасына қолданылу жүйесіне аса мән берілуі тиіс. Бруни аударма тілінде сөз өнерінің үздік үлгілерін жасай отырып, түпнұсқа мәтініне кірікпейтін неологизм жасаудан сақтандыра келіп, мәселен, грек тіліндегі бір сөзді өз тілінде үздік баламасы болған жағдайда аудармай сол күйінде қалдыру барып тұрған немқұрайдылықтың белгісі деп көрсетеді. Ол сөзбен аударуға мүмкін емес деп санайды. Аудармашының тағы бір қателігі аударатын тілдің бейнелеу құралдарын барлық қолданылу жүйесінде жеткілікті түрде білмеуі, синонимдік қатарлары мен тұрақты сөз тіркестерінің қолданылу мүмкіндігіне жете мән бермеуі. Көркем аудармалардағы көптеген қателіктер – түпнұсқалық мәтінді айқын түсінбеуден немесе оның түпкі негізіне терең мән бермеуден. Сөз мағынасын саралап талдау барысында мәтіндегі қателіктер прагматикалық, семантикалық, логикалық түрде ұшырасады. Фразеологиялық тіркестер, оралымдар, метафоралар мен басқа бейнелеу түрлері белгілі бір прагматикалық қызмет атқарумен бірге, түсінуге қиындық туғызады. Бұл үшін аударылатын тіл мәдениетін, сөздің қадірін жете білу маңызды. Семантикалық бұрмалаулар – аударма қателіктерінің герменевтикалық сатыдағы анағұрлым кең тараған түрі. Ол қарапайым және күрделі әрі тұтастай айтылған мағынаны түсінуге қатысты болуы мүмкін. Синтаксистік бұрмалаулар айтылған ой мен оның коммуникативтік мүшеленуінің арасындағы логикалық байланыстардың сипатын түсінбеуге негізделеді. Аудармадағы қателік әрбір элементтің біртұтас дүниенің бөліктері екенін, айтылған ойдың жекелеген элементтерінің өзара байланысатынын түсінбеу салдарынан туындайды. Түпнұсқалық мәтіннің мағынасын түсінбеуден аудармашылық қателіктер сөйлеу тізбегінің әртүрлі деңгейінде туындайды. Аудармашы қателіктері логикалық-мағыналық құрылымның деңгейінде мына жағдайда болады: қарапайым түсіну деңгейінде; күрделі түсіну деңгейінде; талдау деңгейінде; заттық жағдай туралы түсіну деңгейінде. Сондықтан да аудармашыға қойылар бірінші талап – аударманың герменевтикалық қыры ретінде түпнұсқалық мәтіннің мағыналық жүйесін толық түсінуге негізделеді. Екінші талап – аударма тіліндегі мәтіннің туындауы. Бруни: «аудармашы өзі аударғысы келетін тілді жақсы меңгергені сондай, кейбір жағдайда оған үстемдік етуі тиіс» деп нақтылайды. Демек, аудармашы дәл осындай мүмкіндікпен түпнұсқадағы кез келген сөздің сәйкес мағынасын таба алады, баламалы түрде сәті аударма жасайды. Сөз мағынасын, сөз табиғатын дәл табу – аудармашыға еш қиындық туғызбайды. Аударма мәтінінен туындайтын қателіктердің себеп-салдарлары: Аударма тілінің жүйесіндегі білімнің жеткіліксіздігі семантикалық жағынан дәл балама таба алмау; бағалау коннотациясы, стилистика, тіл тарихы және қоғам тұрғысынан қарағанда мейілінше жақын балама таба білмеу. Аударма тіліндегі айтылған ойлардың құрылымдық заңдылықтарын білмеу сөз коммуникациясы немесе оларды орынды пайдалану заңдылықтарын білмеу; мәтіннің ырғақтық ұйымдастырылу заңдылықтарын білмеу. Аударма зерттеушісі Н.К. Гарбовский дәлелдеулері осындай. Шығарманың көркемдік құндылығы, мазмұн, түр ерекшелігі, ұлттық колорит, жазушының дербес стилі, мәнерінің сақталуы және өзіндік сипатында жеткізілуі үшін ана тілінде мәтінді түпнұсқадағыдай дәл, барынша жақын тәржімалау маңызды. Ол үшін қай шет тілінен аударылса да түпнұсқадағы мәтін мағынасын, автор ойларын өзгертпей, ұлт тілінің бар мүмкіндігін пайдалану керек. Қазақ тіліндегі сөйлем құрылысының, синтаксистік, лексикалық ерекшелігінің басқа тіл заңдылықтарына сай келмейтіндігін ескерген жөн. Бұл қиындықтан да аудармашы жол, әдіс таба білсе шыға алады. Кейбір аудармашылар кейде мәтін мағынасын бұрмалағаны аздай, сөйлем құрылысын түбірімен өзгертіп жібереді. Шығарманы аударып біткеннен кейін аудармашы оны түпнұсқамен қайта салыстырып шығады. Әрбір сөйлемнің, жекелеген сөздердің дұрыс аударылуына мән береді. Әлдеқандай қиындық туғызған мәтіндер мен тіркестерді, жасалған баламаларды қайта ой көзінен өткізеді. Аударма баламасы мәтіннің толық мағынасын бере алмаса немесе сәйкестік таппаса қайтадан басқа бір нұсқасын жасауға әрекеттенеді. Кейде аударуға келмейтін сөз мағыналарын, мәтіндерді тәжірибелі тәржімашылармен ақылдасып шешу де оң нәтижесін береді. Аудармашы түпнұсқаның композициясы мен сюжеттік желісінің толық қамтылуына көзі жеткеннен кейін, семантикалық-стилистикалық дәлдігін, сәйкестігін саралайды. Кейде мәтіннің екі-үш семантикалық-стилистикалық нұсқасы жасалса, оның әрқайсысының ерекшелігін айқындап алып, ең мағынасы жағынан жақынын, соған сәйкесетінін қолданады. Әрине редактор аудармадағы жетістіктерін көрсете келе, қателіктерін анықтап, аудармашыға түзетіп, редакциялауға қайта тапсырады. Егер де редактор өзінің әзірлеген мәтіндік, тіркестік нұсқалары болса, батыл ұсынуы қажет. Өйткені аударма көркемдігі, сапасы екеуіне де ортақ. Кейде аудармадағы елеусіз бір қателіктің өзі оқырман күмәнін туғызады. Қазақ әдебиетінің классигі С. Сейфуллиннің «Айша» хикаятының ең бастапқы жолы «1916 жыл» деп тұрса, аудармашы Г. Шарипова оны 1985 жыл деп өзгертуі аздай, сөзбен берген. Орыс тілінде құда сөзінің «сват» аудармасы болса да, «куда» деп орысшалаған. Мысалы, «Вот, куда сказал одни из джигитов...» немесе «Надеюсь на этот раз заступитесь за меня, – ответил куда. Все вошли в юрту» (58 б.). екінші сөйлемді оқыған орыс оқырманы «куда» сөзін «Қайда?» сұраулы сөзі деп ойлауы да мүмкін ғой. Аудармашы түпнұсқа ерекшелігін үнемі сақтай бермегенмен, аударма нашар шықпаған. Мұндай қателіктерді түзету – кітап редакторының міндеті. Аудармада өте-мөте сақ болатын бір жай – көнерген сөздер, тұрақты тіркестер, ұлттық колориттер, реалийлер. Ұлттық колориттің баламасы жоқ жағдайда, әрине оның сөзін дұрыс транскрипциямен қалдырып, оған соңында сілтеме, түсініктеме жасаған орынды. Мәселен, «Абай жолы» эпопеясының аудармасында орыс тілінде баламасы бар мынадай сөздер қазақша берілген. Бұлар: келін – сноха, әже – бабушка, қыз – девушка, қатын – жена, күндес – соперница, әке – свекровь, теща, құрдас – ровесник, аға – брат, ағай – дядя, той – пир, т.б. А. Нұртазин, Т. Никольскаялар кейін осы ұлттық колориттер қайталанған мәтіндер аудармасында қателіктер жасаған. Орыс тілінде сәйкес мағынасы бола тұра, С. Мұқановтың «Өмір мектебінде» қаймақ – сливка, бақсы – знахарь, балуан – борец, айран – простокваша, тамыр – приятель, намаз – молитва т.б сөздер қазақша берілген. Осындай ұсақ кемшіліктердің өзі аударманың көркемдігін көлеңкелейді. Ұлттық колоритті, яғни тұрмыстық-этнографиялық реалийлерді түсінбеуден кейбір сөйлем мағынасы мүлдем өзгеріп кетеді, түпнұсқамен сәйкеспей қалады. Мысалы, «Өмір мектебіндегі» «жерошақ басында отырған әйелдің бірі» деген сөйлем – «одна из женщин сидящая у огня» деп аударылған. Зерттеуші Р. Ғабдиров оны ошақ сөзімен ауыстыруды жөн көреді. Дұрыс-ақ. Өйткені жерошақ пен от – екі бөлек дүние. Түпнұсқада киіз үйдің жанында ошақта ет пісіріп отырған әйелдер әңгімеленген. Яғни аудармашы қазақ өмірімен таныс еместігін, тұрмыс реалийлері мен детальдарын мүлдем білмейтіндігін байқатады. Қазақ тілінің керемет байлығын, синонимдік ерекшелігін жете сезінбегендіктен, орыс аудармашылары табиғат көріністерін, кейіпкер портреттерін, болмаса халықтың даналықпен сөйлеген терең тұжырымды диалогтарын жеткізуде кібіртіктеп қалады. Тіпті, кейде сөйлемді өз ойымен қайта құрады. Содан ой көмескі, сөйлем түсініксіз, қарабайыр болады. Мұндай мысалдарды орыс тіліне аударылған алғашқы және кейінгі тәржімалардан да таба аламыз. Ғ. Мүсіреповтің «Оянған өлке» романы А.Садовский аудармасында өрескел қателіктерге орын берген. Аудармашы аударма талаптарын мүлде бұзған, нәтижесінде автор стилі мен кейіпкерлердің сөйлеу жүйесі бұзылған. Еркіндікке елтіген аудармашы маңызды детальдарды бұрмалаған, түпнұсқада жоқ дүниені өз тарапынан қосқан. Бір ғана тиянақты ойға құрылған әдемі сөйлемді ұзақ, екі үлкен құрмалас сөйлемге айналдырған. Қысқасы, тәржімашы ойына не келсе соны жасаған. Қымыз сақтайтын сабаны – черный саба деп аударған. Жылқы айдап бара жатқан жылқышылар қолындағы құрықты сойылмен алмастырған. Аудармашы түпнұсқаға өзінің үстемдігін, ойына келгенін жасауына болмайды. Еркіндіктің де шегі бар. Тым еркінсу үлкен қателікке ұрындырады. Түпнұсқа мәтінінің мағыналық, эмоциональдық-стилистикалық реңкін әлсіретеді, бұрмалайды. Осыдан барып авторда жоқ жаңа мәтіндер пайда болады. Бұл – автор шығармасының көркемдік мазмұны мен идеясына, стиліне жасалған қиянат. Өкінішке орай, мұндай аудармалар қай елде болса да аз ұшыраспайды. У. Фолкнер: «Қытайлар туралы кітап жазуға да болады, бірақ оны жасау үшін, бір нәрсе оқу керек, олай болмаса, әлдебіреулер: «Ой, міне мына жерде қате кеткен, қытайларда бұлай емес қой», – дейді. Аударма жасауда осылай. Аударылатын кітапты ғана оқу жеткіліксіз, мүмкіндігінше автордың шығармашылығымен асықпай танысқан жақсы. Сонан соң сол елдің әдебиетін, мәдениетін, әрине, ең бастысы тілін білсе, көркем шығарманың ашылмайтын құпиясы жоқ. Түпнұсқаны түсіну үшін қайталап оқу артық емес. Кейде шалағай, немқұрайды жасалған аудармалар аудармашы қабілетсіздігі, тәжірибесіздігінен бөлек, түрпұсқа мазмұнын айқын түсінбеуден мәтіндік құрылымын жете сезінбеуден. Вера Смирнова «Свет из России» мақаласында С. Мұқановтың «Ботакөз» романының соғыстан бұрын-ақ жарық көргеннен кейін қайта өңделіп, орыс тілінде «Советский писатель» баспасынан С. Родовтың аудармасында жарық көрген нұсқасына: «Романда жанама аңыздар мен халықтық әңгімелер соншалықты көп, бәлкім бұл қазақ прозасына тән сипаттамалық ерекшелік болар және де бұл халықтың эпос үзіктері негізгі баяндауға кіріккен», – дей келе аудармашының «Жыландар патшасы – Шахмаран» туралы ежелгі аңызды «Шахмаран өте дана жан болған екен» деген бір ғана сөйлеммен қысқартылып берілгенін, Амантай тәрізді кейіпкерлер тілінің аудармада қамтылмағанын орынды сынайды. Амантайдың өз бүркіті туралы Ботакөзге айтқан сөздерінің асқақтылығы мен бейнелілігі, қазаққа тән сипаттылығы аудармада жеткілікті дәрежеде жеткізілмегендігін байқай келе, романдағы халықтық мақал-мәтелдердің аудармашы тарапынан тырнақшаға алынуын, жалпы баяндау арқауынан бөлектенуін дұрыс көрмейді. Қалай дегенмен де кейіпкерлер сөздерінің қысқартылуы немесе сюжеттердің ықшамдалуы романның көркемдік мазмұнына кері әсерін тигізеді. Ғ. Мүсіреповтің «Оянған өлке» романын аударған аудармашы жазушының тіл байлығын толық жеткізе алмаған, аударма тілі сүреңсіз, ала-құла, ұсқынсыз жасалғандықтан, бейнелер де солғын, сәтсіз сипатталған. Мысалы, «Қареке Алтай болысының бас биі Игілік Өтенұлы» аудармада –«Главный бий Кареке Алтайской области Иглик отец оглы» деп кеткен. Сөйтіп болысты облыспен шатыстырғаны аздай, бірде Иглик Отепов деп жазса, бірде Иглик отец оглы деуі де өрескел. Аудармашы Ф. Моргун Ғ. Мүсірепов романын аударуда көптеген қателіктерге жол берген. Қ. Нұрмаханов бұл аударманың сын көтермейтіндігі жайлы арнайы тоқталған. Осыған байланысты жазушы, аудармашы П. Кузнецов жазушыға қазақ аудармасының көркемдік сапасы мен мазмұнын жетілдірудің бір мүмкіндігі автор мен аудармашының бірлесіп жұмыс істеуі деп біледі. Өйткені шынайы шығарма аудармада да шынайылығын жоғалтпауына бірден-бір тиімді жол екенін білдіре келіп, М. Әуезов пен Л. Соболевтің жолма-жол аудармада бірлесіп еңбек еткенін үлгі етеді. «Аудармашының Толстоймен сөйлесуі қиын, оның Абаймен сөйлесуі де қиын, ал Ғабит Мүсіреповпен болса бірге отырып жұмыс жасау өте жеңіл. Бұдан басқа Ғ. Мүсірепов орыс тілін өте жақсы біледі, өзінің жазған көптеген дүниелерін аудармашысыз-ақ орыс журналдарына жіберіп тұрады», – деп бағалаған. Автор қатысатын аударма қаламгер мен аудармашының бірлескен, табанды жұмысының нәтижесінде жасалады. Аударманың сапасы үшін бұл тиімді тәсіл. «Оянған өлкенің» екінші кітабын көрнекті жазушы М. Симашко тәржімалады. Бұл кітап І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы аудармасымен бірге республика мемлекеттік сыйлығына ие болды. Алайда аталған шығармалардың аудармасы да жолма-жолдықтан жасалды. Аударма сапасыз, қарабайыр, нашар жасалмауы үшін автордың аудармаға тікелей араласуы пайдалы. Аударма нұсқасын оқып шығып, нашар жасалса баспаға жібермеуге де құқылы. Тәржіманың жоғары көркемдік деңгейіне автордың да жауапты екенін П. Кузнецов еске салады. Ол: «орыс және қазақ оқырмандары екі түрлі шығарманы немесе түпнұсқаға қарағанда әлсіз аударылған аударманы және керісінше әлсіз түпнұсқаны оқымауы керектігін», сол үшін автордың аудармашымен шығармашылық қарым-қатынаста болуын ұсынады. З. Кедрина «В творческом разведке» мақаласында: “Әсіресе роман тілінде қазақтың ұлттық түрі бай, халықтың білімділігіне толы болумен бірге тек қана кейіпкер тілінде емес, сондай-ақ авторлық мәнінде де айқын әрі өзіндік сипатқа ие екендігін” ерекшелей келе, Ғ. Мұстафиннің «Қарағанды» романының аудармасының сәтсіздігіне қынжылыс білдіреді. Мұнда мәселен кен өндірісі терминологиялары шатастырылған. Саночники және конотонидтар, вагонетчиктер мен вагонетканы айдаушы деп берілсе, штректі забойдан айыра алмаған. Бұл аудармашының қазақ тілін білмеуінен бөлек, көмір өндірісінен мүлде мақұрым екенін байқатады. Нәтижесінде «Ғ. Мұстафиннің шығармашылығының айқын, өзіндік сипаттағы тілі аудармада өте-мөте болбыр, бос, кейбір тұста кеңселік мәнерленген және сүреңсіз оралымдармен жеткен». «Қарағандыны» аударған «Ледолом» романының авторы, К. Горбунов еркін әрі жақсы жазатын жазушы болса да, аудармаға келгенде мүлде немқұрайлылық танытқан. Нәтижесінде «Қарағанды» романының аудармасы түпнұсқалық деңгейде шықпай қалған. «Қарағанды» мен «Миллионерге» қарағанда С. Злобин аударған «Шығанақ Берсиев» шығармасы сәтті шыққанымен, тілі түпнұсқадан алшақ жасалған. Осыған өкіне келе З. Кедрина проза аудармасының мейілінше қиын екенін, алайда В.Смирновтың өзбек жазушысы П. Тұрсынның «Мұғалім» романын жатық әрі майда тілмен тәржімалағанын көлденең тартады да «Өзге аудармашылардан неге осыны талап етпеске?» деген орынды сауал тастайды. Жалпы, Совет Одағы кезінде украин, өзбек, грузин, әзірбайжан, латыш, эстон т.б. халықтар шығармаларының аудармаларының көп жағдайда сапалы шығуы авторлардың аудармашылармен тығыз шығармашылық байланысынан бөлек, сол кездегі аударма жөніндегі көркемдік кеңестің аудармашыларға биік талап қоюы болса керек. Аудармашы туған тілінің бар байлығын, мүмкіндігінше жете пайдаланумен бірге, басқа тілдердің де қазынасын еркін пайдалана білуі тиіс. Аудармашы Д.М. Михайлов Г. Гейненің өлеңдерін табысты аударғанымен түпнұсқаның поэтикалық сапасын бұзған. Неміс және орыс тілдеріндегі грамматикалық әралуан жүйелілігін, род категориясын сақтамағандықтан, осындай күйге ұшыраған. Аудармадағы тағы бір қателік туыстас тілдер аудармасында жиі кездесетін жалған эквиваленттер, бұл екі тілде де айтылуы мен естілуі ұқсас, кейде бір елдің тілінде қарама-қайшы мағына беретін сөздер. Бұл кейде кейбір дыбыстық өзгешеліктерімен бөлектенгенімен, бірнеше туыстас елдерге де ортақ болуы мүмкін. Аудармада өзге тілдегі мағыналық ерекшелігін байқамай, өз тіліндегі атаумен қолдана салса, қателікке ұрынады. Сөйтіп сөйлем немесе өлең жолының мағынасы өзгеріп шыға келеді. Мұндай жағдайлар ежелгі әдеби мұраларды аударуда аудармашылардың сөз мағынасының байырғы түп-төркініне үңіліп, мәнін білмей пайдалануынан болады. Оны аңдамай, абайламай қолдану опық жегізеді. Қ. Мырза-әлі: «Сөз сырына саяхат» атты мақаласында: «... біздің кейбір аудармашыларымыз түркі тектес тілдерден аударғанда бағзы бір таныс сөздерді еш күмән келтірместен сол нұсқадағы таза күйінде көшіре салады. Қас қылғанда барлық қате осы ұқсастықтардан шығып жатады. Мысалы, башқұрт тіліндегі «аязды» сол қалпы ауыстыра салсақ, ол түпнұсқадағы мағынаға мүлдем кері мағына берген болар еді. Өйткені «аяз» башқұртта «шуақ» деген «сөз» дейді. Кейде аудармада диалект сөздерді дұрыс қолданбау да қателікке ұрындырады. Әсіресе, классикалық шығармаларды аударатын аудармашыларымыз өз жерінің жергілікті қолданыстағы сөзін қолданған. Бұл туындыны оқыған оқырман әлгі сөзге амалсыз бас қатырып отырады. Мәселен, Э. Хэмингуэйдің «Қош бол майданындағы» сүтсірне – ірімшік екенін әркім біле бермейді, «ауыш» сөзін түсіндірме сөздіктен қарасақ – «есуас адам». Э. Хэмингуэйдің «Килиманджаро қарлы тауындағы» «әші» сөзі қазаққа тегіс түсінікті ме! Мұндай диалектілерді халықтың белгілі бір бөлігі түсінгенімен, басқа өңірдегі қазақтарға беймәлім. Мұндай мысалдар көптеген аудармаларға тән көрініс. Жалпы диалектіге тым әуестену аудармада түсініксіздікке ұрындырады. Аудармадағы қателіктер әралуан. Ол жекелеген сөз мағынасын түсінбеуден бастап, тұтатай мәтінде не айтылғанын аңғарып, білмеуден, көз жеткізбеуден және тұтастай шығарманың көркемдік идеялық сипатын, автор ұстанымын, ойын, стилін жеткілікті білмеуден туындайды. 1. Түпнұсқаны аударудағы семантикалық, лгикалық, стилистикалық қателіктердің орын алуы. 2. Аудармадағы қателіктердің туындау себептері. 3. Аудармадағы мәтіндік, мағыналық, стилистикалық, пунктуациялық қателерді болдырмау мүмкіндіктері. 4. Аударма мәтініндегі қателіктерді стилистикалық түзеу, редакциялаудың тиімділігі. жүктеу/скачать 0,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|