Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Жұбанов Қ.
| Если и по сей день эти определители обладают силой
свободно располагаться по обеим сторонам своих определяемых, то в этом следует лишь видеть борьбу двух синтаксических структур – старой, по которой они должны следовать за определяемыми, и новой, по которой они должны предшествовать им, что с точки зрения современного грамматического мышления казахов воспринимается как превращения их в определения, когда они предшествуют личным именем, и как переход в определяемого, когда они следуют за личными именами », – деп қорытады (8, 427). Құдайберген Жұбановтың еңбектерін зерттеп жүрген ғалым Жанна Тектіғұл «Тарихи грамматика танымдары» атты кітабында: «Қ.Жұбанов өзінің «Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі тарихынан» атты еңбегінде (1936) қазіргі аффикстер мен әр алуан көмекші сөздер бірте-бірте негізгі 134 мағыналарынан айырылып, соған сәйкес дыбыстық өзгеріске ұшыраған түбір сөздерден пайда болған деген ғылымда бұрыннан айтылып жүрген пікірдің дұрыстығын айқын да нақты деректермен дәлелдей отырып, ол мұндай ойдың тууына, яғни үнді-еуропа тіл білімінің негізін қалаған ғалымдардың алғаш рет флексияның тегі алглютинациядан шыққандығы туралы айтуына себеп болған жағдай – есімдер мен етістіктердің жіктік жалғауларының жіктеу есімдіктерінен шығуы туралы болжам еді» деп көрсетеді (68, 356). Құдайберген Қуанұлы « Сөйлем мүшелерінің орналасуындағы, олардың орын тәртібіндегі өзгерістерге себепші болған не және бұл үдеріс қашан болған? » – деген сауал қоя отырып, оған өзі: « Тілдің өмір сүруі, оның ішінде грамматикалық құрылымның сақталу ұзақтығы әдеттегі тарихи оқиғаларды межелейтін он, тіпті жүз жылдық уақыт мөлшерімен өлшенбейді. Бұл мыңдаған жылдардың жемісі », – деп жауап қайырады. Филология ғылымдарының докторы, профессор, көрнекті грамматист ғалым Н.Оралбаева Қ.Жұбановтың жоғарыда талданған «Из истории порядка слов в казахском предложении» (1936) еңбегінің ғылымдағы ерекшеліктерін былайша топтап көрсетеді: 1) Бұл – қазақ тіл білімінде тілдің грамматикалық құрылысының жеке мәселесін тарихи тұрғыда зерттеген тұңғыш еңбек; 2) Осы зерттеуінде ғалым тарихи-салыстырмалы әдісті қазақ тіл білімінде алғаш рет қолданды; 3) Анықтауыш сөз бен анықталатын сөздің қазіргі орын тәртібі кейін қалыптасқанын дәлелдеді; 4) Осы еңбекте бірсыпыра қосымшалардың этимологиясы берілген(69, 21-29). Ғалым қазақ тіліндегі, сондай-ақ түркі тілдеріндегі анықтауыштың анықтайтын сөздің, толықтауыштың толықтыратын сөздің және барлық сөйлем мүшелерінің баяндауыштың алдында келетін қатаң реті (тек қана адам аттарына қатысты емес – С.Құлманов) бастапқыда бұлай болмаған сияқты дей отырып, бұл ойын мысалдар арқылы дәлелдеуге тырысады, диахрондық зерттеу әдісін пайдаланады. Мысалы, ғалым күн ұзаққа деген сөз тіркесіне талдау жасай отырып, мұндай тіркестердің тілде кездесуі қазақ тіліндегі қазіргі сөз орындары нормаларына қайшы норма болған деген қорытынды жасайды. Мұны кейінгі анықтауыштан кейін анықталатын сөз келетін сөз тіркесі тәртібінің басымдық алып, бұрынғы сөз тіркесі ретін «ығыстырып шығаруымен» түсіндіреді және тілдік мұндай құбылысты грамматикалық ойлаумен байланыстырады. Біз бұдан тілдің табиғи дамуындағы тағы бір құбылысты байқаймыз. Бұл – қандай да бір тілдік бірлікті жұмсаудағы «активтену» құбылысы, яғни тілде қолданыстағы бірліктің екінші бір бірліктің жиі жұмсалу нәтижесінде алғашқысын ығыстырып шығаруы. Екіншіден, грамматикалық ойлау қазіргі «грамматикалық концепт» мәселесімен ұштас деп санаймыз. Ғалым кейбір тұжырымдарын дәлелдеу барысында Орхон жазбаларынан да, көне ұйғыр жазуларынан да мысалдар келтіреді және қазақ тіліндегі кейбір топономикалық атаулар құрылымының осы жазбалардан бастау алатынын дәлелдейді. 135 Профессор Қ.Жұбанов тілдің тағдыры, атап айтқанда, қандай да бір грамматикалық құрылыстың сақталуы мыңжылдықтармен өлшенетін тарихи құбылыс деп атап көрсетеді. Ғалым қазақ тілінің тарихында аморфтық- синтетикалық кезең болған және ол агглютинативті құрылысқа өткен болуы керек деген болжам айтады. Профессор Қ.Жұбанов бірігу (кірігу) екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуі арқылы жасалады деп көрсетеді. Ғалым мұндай сөзжасам тәсілін тілді өз құралдары арқылы байытатын, терминдер қалыптастырудағы көздердің қатарына жатқызады. Ғалым күрделі сөз жасалу (бірігу) құбылысының негізінен грек және герман тілдерінде, сондай-ақ латын және роман тілдерінде кең тарағанын атайды. Ғалым сөздер біріккенде олардың сыңарлары біртекті болуы, яғни бір ғана тілдің сөзі болуы қажет деген пікірдің ақталмай отырғандығына мысал келтіреді ( жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|