Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Жұбанов Қ.
| қазақ тілінде ешқандай қосымшалары болмай
тұрып-ақ қандай да бір сөйлем мүшесі қызметін атқаратын, мағыналары, яғни сөздің орны форма және сөзөзгерім де, сөзжасамдық та қызмет атқаратын сөздер тобы болады », – дей отырып, алғаш рет сөздердің орын тәртібі арқылы байланысуына күрделі зерттеу жүргізген. Қатар орналасқан екі сөздің біріншісі екіншісіне тәуелді болады және бірінші сөздің орны оған қандай да бір форманы «хабарлайды». Сондықтан кейбір қосымшалардың рөлі сөздің орнымен алмастырылғанда септік жалғауларын қолдану артық болады ( қымыз ішті, кітап оқыды, қазақ қызы ). Расында да солай. Бұл, бір жағынан, синтаксистік үнемдеу заңдылығына байланысты болса, екінші жағынан, қазіргі кезде арнайы зерттеу нысаны болған белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық өрісінің ұйымдасу заңдылығына байланысты деп санаймыз. Ғалымның « сөйлем мүшесіне ешқандай қосымша жалғанбаса, ол кейінгі сөздің тікелей ықпалында, басқаруында болады », « параллель мүшелердің арасындағы қосымшасыз сөз ең соңғы орында тұрып, анықталушы сөзбен көршілес болады », бұлардың тікелей көршілестігін бұзғанда, оларға тиісті септік жалғаулары жалғануы тиіс болады ( қымызды мана ішті, кітапты өзі оқыды, қазақтың ерке қызы )» деген пікірі сөздердің орын тәртібі арқылы байланысуының негізгі шартты іспетті. Қазақ тілінде ешқандай қосымшасыз болғанымен, қандай да бір сөйлем мүшесі қызметін атқаратын ерекше сөз табы – сын есім, оның орын тәртібі сөзтүрленім және сөзжасам қызметін атқарады. Сондықтан сын есіммен 137 білдірілген мұндай сөйлем мүшелері іс-әрекетті анықтайды немесе толықтырады және анықталушы сөздің алдында тұрады. Мұндай сөздердің параллель тіркесуі олардың қызметін анықтауда қиындық туғызады, кейбір жағдайларда ерекше интонацияның немесе ерекше көмекші сөздердің көмегінсіз анықтау мүмкін де емес. Ал қандай да бір қосымшасы бар анықтауыштардың параллель тіркесуі оңай болады. Бұлар сөз тіркесі синтаксисінің ғылыми негізін қалаушы профессор Қ.Жұбановтың тыңғылықты зерттеуінің арқасында алған қорытындылары және алғаш айтылған мұндай ой-тұжырымдары қазақ тіл білімінің синтаксис саласының әрі қарай дамуына қалтқысыз қызмет етіп келеді. Профессор Қ.Жұбановтың сол кезде әлі ғылыми айналымға түспеген айтқан пікірлердің бірі – автор сөзі мен бөгде сөздің арақатынасы туралы тұжырымдама. Профессор М.Серғалиев бұл тұжырымдаманың құндылығына: «... бұл тұжырымдар бүгінгі күн тұрғысынан, көз бен құлаққа қанық болғанмен, 20-30-жылдары дүниеге келген теориялық толғамдар ретінде қымбат. Ол қымбаттылығы қазіргі көзқараспен дөп келетіндігінде деп білеміз. Сондай-ақ төл сөздің төлеу сөзге айналуы, одан туатын кейбір мағыналық ұқсастықтар мен айырмашылықтарды алға тартқан пікірлері тағы да классик ғалымның қаламынан туғанын айғақтайды», – деп баға береді. Қ.Жұбанов бөгде сөз бен автор сөзін қолдану ( де етістігі) ретін (баяндауыш – бөгде сөз – де етістігі) көрсетіп береді. Ғалым де етістігінің басқа да қолданылу жағдайларын мысалдар арқылы көрсеткен (25, 24-29). Профессор Қ.Жұбанов синтаксис саласындағы күрделі мәселенің бірі – грамматикадағыүнемдеу құбылысын да алғаш айтқан ғалым саналады. Оған ғалымның мына пікірі дәлел бола алады: « Қазақ тілінде табыс жалғау мен ілік жалғау кейде жалғанбай, тасаланып тұрады; барыс, шығыс жалғауларда да тасалану болады, бірақ бұл сирек кездеседі ». Ал қазіргі кезде бұл құбылыстар поссессивтілік (меншіктік), объектілік-субъектілік, локальдылық/бейлокалдылық функцоналдылық категорияларына қатысты жаңа бағытта зерттеліп келеді. Сондықтан мұндай зерттеулерді ғалымның осы орайдағы ойларының заңды жалғастығы деп есептейміз. Профессор Қ.Есенов «Ғалымның синтаксис жайындағы ілімі» атты мақаласында (64, 35) профессор Қ.Жұбановқа «білімінің тереңдігі, жан- жақты қабілетінің молдығы, үлкен ғалымдығымен қазақ тіл білімінің титаны болып есептеледі» дей келе, ғалымның синтаксис саласындағы зерттеулері, негізінен алғанда, мына төмендегі мәселелерді қамтиды деп тұжырымдайды: 1. Сөз тіркесі мәселесі автордың айрықша назарында болған. Мұны ғалым «сөз қиыны» деп атаған. Автор сөз тіркесіндегі бағынушы сөзді «жетек сөз», бағындырушы сөзді «жетекші сөз» деп атайды. 2. Күрделі сөздер мен атаулардың синтаксисі де ғалымның еңбектерінде сөз болған. 3. Ғалым сөйлемдердің айтылу барысындағы түрлерін саралауға дыбыс сазын басшылыққа алған. Осы негізде олар хабар сазды сөйлем, сұрау сазды сөйлем және леп сазды сөйлем болып ажыратылған. 138 4. Синтаксис саласындағы ғалымның өзіндік бір ерекшелігі оның сөйлем мүшелерін өзара жіктеу барысынан айқын көрінеді. Автор бастауыш, баяндауыштарды негізгі мүшелер деп қарайды да, тұрлаусыз мүшелерді ең алдымен мағыналық белгісіне қарай айқындауыш мүше деп жіктейді. 5. Профессор Қ.Жұбанов сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібіне де айрықша назар аударған. Бұл ретте ол сөйлем мүшелерінің қалыптасқан орын тәртібі бола тұра, кейде одан ауытқушылықтың да кездесіп қалатындығын нақтылы материалдармен дәлелдеп береді. 6. Ғалым өз еңбектерінде құрмалас сөйлемді күрделі сөйлем деп атауды ұсынған. Құрмалас сөйлемдерді салалас және сабақтас түрлеріне ажыратып, әрқайсысының жасалу жолдарын көрсеткен. жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|