Материалдары

106 
сонымен бірге күйінді, сағынды, аңсады махаббаттың қиындығын тартты. Абайдың 
«Қырық бесінші қара сөзінде»: «Адамшылдықтың алды – махаббат, ғаділет сезім. 
Бұлардың керек емес жері жоқ, керіспейтұғын да жері жоқ. Ол – жаратқан Тәңірінің 
ісі», – дейді [3,67]. 
Адамзат баласының қол жеткізген ұлы игіліктерінің бірі – білім қазынасы. Ал 
білім сипаты алуан түрлі. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауызша, жазбаша түрде немесе көркем 
әдебиет арқылы да жеткен. Кітап адам баласының сан ғасырлық ақыл – ойының жемісі, 
тарихы мен тағылымының алтын сандығы.
Әр ұлттың тарихында, әр ғасырда, кем дегенде, халқының жағдайын ойлап 
күңіренген, олардың көзін ашуға ұмтылған қоғам қайраткері шығып отырған. Олар 
халқын оқу-білімге шақырған.
Хакім Абай жас ұрпақтың білім алып, ғылымды игеруіне айрықша мән 
бергендігі оның өлеңдері мен қара сөздерінде мейлінше байқалады. Өйткені білім мен 
ғылым өркениетке бастар алғышарт екендігін ұлы ойшыл жете түсінген, жан-тәнімен 
терең ұғынған. 
«Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта 
оқып жүр» және т.б. өлеңдері ақын Абай Құнанбайұлының ағартушылық идеяларын 
танытады. 
Түрік ақыны Мехмет Акиф Эрсой: 
Bana sor sevgili kâri’ sana ben söyleyeyim 
Ne hüviyyette şu karşında duran eş’ârım: 
Bir yığın söz ki, samîmiyyeti ancak hüneri; 
Ne tasannu’ bilirim, çünkü, ne san’atkârım. 
Şi’r için “göz yaşı” derler, onu bilmem, yalnız, 
Aczimin giryesidir bence bütün âsârım! – 
деп, Акиф Ерсой өзінің жақсы педагог екенін айтып, оған кез келген оқушы келе 
алатынын жазған. Түрік ақыны осы өлеңі арқылы халқын оқу-білімге шақырған.
Ağlarım, ağlatamam; hissederim, söyleyemem; 
Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bîzârım ! 
Oku, şâyed sana bir hisli yürek lâzımsa; 
Oku, zîrâ onu yazdım, iki söz yazdımsa [2,53], –
деп, «ақын тілі жоқ жүрегімнің мұң-жарын айтып жеткізе алдым ба» дейді. 
Оның мұңы – халқының көзі ашық болып, айналасындағы болып жатқан жайттарға 
көңіл аударуы. Көкірегіне білім нұры құйылып, жүрегі мен санасы ізгілік білімді 
игеруге ынтызар болса, білімін еліне қызмет жолында жұмсаса дейді.
Kimse evlâdını câhil komak ister mi ayol? 
Bize lâzım iki şey var: Biri mektep, biri yol! 
Felâketin başı, hiç şüphe yok, cehâletimiz; 
Bu derde çare bulunmaz-ne olsa-mektepsiz [2,53], – 
деп, дәулетті немесе қолында билігі бар жандардың оқушыларға мектеп ашып 
беруін, балалардың жасынан білім алуы қажеттігін ерекше жырға қосады. Екі ақын да 
білімнің пайдасын дәріптеп, жас кез оқуға талаптанар шақ екенін, білім арқылы 
надандықтың бұлтын кері серпіп, ақиқатты анық тануға болатынын жеткізеді. 
Көркем шығармаларын Абай таза қазақ тілінде жазып, өлеңге керекті бар 
бейнелі сөздерді, нәрді, кестені түгелдей халық тілінде тапты. Сондықтан да ол өлеңге: 
Бөтен сөзбен былғанша сөз арасы –
Ол ақынның білімсіз бишарасы [3,78], – 
деген талап қояды. 
Абай өлеңнің мазмұнына ғана емес, мақсатына, тіліне де шарт қойды. 
«Мақсатым – тіл ұстартып, өнер шашпақ», – дейді ол. Ақынның: 
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, 
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы [3,116] –

107 
деген сөзінің де өлең тіліне тікелей қатынасы бар. Оның өлеңдері көркем, 
мағыналы, көпке түсінікті, бас-аяғы жинақы келеді. 
Абай, ең алдымен, қазақтың ұлттық тілін еркін меңгерген, тілдік қоры бай ақын. 
Ол халықтың ғасырлар бойы жасаған сөз өнерінің бар асылын, ең шұрайлысын таңдап 
ала біліп, керегіне жаратты, оны дамытып, жоғары мәдениеттік сатыға көтерді. 
Абай өлеңдерінде теңеу мен эпитеттің неше түрлі бай үлгісі бар. Олар өлеңнің 
бейнелілігін артырып, оқырманға шындықты жаңаша ашып жеткізеді: 
Өз үйінде өзендей. 
Күркірейді айтса дау. 
...Қабағын итше өшігіп шыға келер. 
...Болатша дірілдеген жалын көрген. 
...Піскен алма секілді тәтті қызды. 
...Құйрықты жұлдыз секілді. 
Мұндағы теңеулер әр түрлі жолмен жасалған. Тың теңеулер арқылы ақынның 
көркем сөзді қанша түрлендіргенін, бейнелікті арттырғанын көруге болады. 
Ал, эпитет Абайда тым мол, әрі жаңа мағынаны ашуға пайдаланылады. 
Қан жүрек те қайғылы-ау. 
...Ызалы жүрек, долы қол 
...Асау жүрек аяғын шалыс басқан. 
Осындағы жүрек сөзіне қосылған эпитеттер сол сөзге қаншама өзгеше мағына 
беріп тұрғанын көруге болады. «Қан жүрек» қайғының белгісі болса, «ызалы жүрек» 
кектенуді бейнелейді, ал «асау жүрек» – бұлқынған қайраттың ісі. «Адасқан күшік 
секілді», «Жел қорғаған желкек шал», «Өрбілген жүрек басылмай», тағы басқа 
тармақтарда эпитет үлгілері Абайға дейінгі поэзияда көп кездесе бермейді. 
Байдың ақындық тілінде ауыстырудың (троптардың) түрлері де мол. Онда 
метафораның жай түрі де, ұлғайған түрі де көп кездеседі: 
Сұлу аттың көркі – жал, 
Адамзаттың көркі – мал. 
Өмір сүрген кісіге 
Дәулет – қызық, бала – бал. 
Қайғың – қыс, жүзің – жаз. 
Сенсің – жан ләззаты, 
Сенсің – тән шәрбаты. 
Сен – жаралы жолбаырс ең, 
Мен – киіктің лағы ем.
Бұлардың бәрі де құбылысты, адам бейнесін көркемдікпен тануда үлкен қызмет 
атқарып тұр. Ақын метафораның ұлғайған түрін жиі пайдаланады. Олар, көбінесе, бір 
нәрсені екінші нәрсеге балау арқылы немесе бірнеше метафораны қатар қолдану 
аарқылы жасалады.
Мысалы: 
Дем алысы – үскірік, аяз бен қар, 
Кәрі құдаң – қыс келіп әлек салды. 
... «Күн – күйеу, жер – қалындық сағынышты, 
Құмары екеуінің сондай күшті». 
...Беркелі болса ел,
Жағасы – жайлау ол бір көл. 
...Жүрек теңіз, қызықтың бәрі – асыл тас. 
Сол қызықсыз өмірде жүрек қалмас. 
Абайда кейіптеу де жиі кездеседі. Табиғаттағы құбылыстарды қимылға келтіріп, 
жанды бейнеге түсіру үшін ол кейіптеуді қолданады. 

108 
Күн жоқта кісімсінер жұлдыз бен ай, 
Ол қайтсін қара түнде жарқылдамай. 
Азалы ақ көрпесін сілке салып, 
Жер күлімдер өзіне беріп шырай. 
Мұнда суреттелетін ай мен жұлдыз кісімсінеді, жер ақ көрпесін сілке тастап, 
күлімдейді. Ал «Қыс» өлеңіндегі «басқан жері сықырлап келіп қалған» қыс та жанды 
бейнеде кейіптеледі. «Теректің сыйы» өзеннің асау ағысы түгелдей осы үлгіде 
суреттеледі. 
Абай өлеңдерінен фигуралардың да неше түрі табылады. Ол адам 
психологиясын, күйініш-сүйінішін суреттеуде дамытуды көп қолданады. Бұларды 
«Желсіз түнде жарық ай», «Қызарып, сорланып» өлеңдерінен байқауға болады. Ал 
«Балалық өтті, білдің бе?» арнау түрінде жазылған. 
Балалық өтті, білдің бе? 
Жігіттікке келдің бе? 
Жігіттік өтті, білдің бе? 
Кәрілікке көндің бе? 
Мұнда айтайын дегенін сұрай арнаудың бір түрі – риторикалық сұрау арқылы 
айтып берген. Риторикалық сұрау арқылы оқушының өзі жауап бере алатындай 
түсінікті болады. «Балалық өтті, білдің бе?» дегенде «білдім» деген жауап көңілінде 
тұрады. 
Фигураның шендестіру түрін де Абай көп қолданады. Бұл түр, әдетте, 
ұқсамайтын екі нәрсені қарама-қарсы суреттеп, соның арасынан үшінші бейнені таныту 
үшін пайдаланылады. Абай шендестірудің бұл үлгісін кеңейте түскен. 
Қар – аппақ, бүркіт – қара, түлкі – қызыл, 
Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға. 
Қара шашын көтеріп екі шынтақ, 
Ол да бүлк-бүлк етпей ме сипағанда? 
Аппақ ет, қып-қызыл бет, жап-жалаңаш, 
Қара шаш қызыл жүзді жасырғанда. 
Мұнда үш нәрсе (ақ қар, қара бүркіт, қызыл түлкі) бір-бірне қарсы қойылып, 
содан төртінші нәрсе – шомылып жатқан сұлу – (еті аппақ, шашы қара, беті қызыл) 
көзге елестейді. Сол арқылы ақ қардың үстінде қара бүркітке қызыл түлкіні алдырған 
аңшылық көріністің бейнесі толық ашылады. 
Бұл мысалдар Абайдың ақындық күшін, тілге шеберлігін, тіл бейнелігін жақсы 
пайдалана алғанын көрсетеді. Мұның негізінде өмірді терең, жетік білу жатыр. Өмір 
құбылысын жақсы білген, байқағыш ақын шындықты да жарқын суреттей алады. 
Қара көз қарап маған көп қадалған, 
Құпия қайғы өртеніп бойын алған. 
Болатша дірілдеген жалын көрген, 
Бір күңгірт тартып және оттай жанған, –
деген үзіндідегі сөздердің көркемдік мәніне көз жіберіп көрейікші. Жалын 
сәулесі түскен болат бірде күңгірт тартып, бірде оттай жанады. Ақын осыны білген де, 
өз қалпына түсірген. Немесе: 
Аузын ашып, қоқақтап, тісін қайрап, 
Ол да талас қылады шыбын жанға. 
Қырық пышақпен қыржыңдар тұрған түлкі 
О дағы осал жау емес қыран паңға. 
Сегіз найза қолында көз аудармай,
Батыр да аял қлмайды ертең таңға. 
Қанат, құйрық суылдап, ысқырады, 
Көктен қыран сорғалап құйылғанда. 

109 
Бұл жанды сурет те шындыққа негізделген. Мұндай өлеңді аңшылық кәсіпті 
жақсы білетін, аңдардың арбасуы мен алысын дәл байқай білген адам ғана жаза алады. 
Абай өмірді терең білген дегенде осы сияқты оның өлеңдеріндегі шындық суреттеріне 
сүйенеміз. 
Абайда дыбыс қайталауы да жиі ұшырасады. Дауысты, дауыссыз дыбыстардың 
қайталануы өлеңнің әуезділін арттырады: 
Самородный сары алтын, 
Саудасыз берсең алмайды, 
Саудырған жезіне, 
Саудасыз қара қамқаны, 
Садаға кеткір сұрайды, 
Самарқанның бөзіне [3,54]. 
Осы үлгіні «Оспанға» («Жайнаған туың жығылмай») деген өлеңнен де 
кездестіреміз. Мұнда 16 тармақтық өлең түгелдей «Ж» әрпінен басталады. 
Сөйтіп, Абайдың ақындық тілі өзінің байлығымен, алуан түрлі үлгілердің 
молдығымен қазақтың жазба әдебиет тіліне негіз болады. Абай оған халықтың тілдік 
қорын мол пайдаланып, оны ұстарту арқылы, әдеби тілді қалпына келтіру арқылы 
жетті.
Туыстас екі халықтың жазба әдебиетінің негізін қалаушы ақындардың 
өлеңдерінің тақырыптық және көркемдік тұрғыдан үндестігі қазақ және түркі 
халықтарының дүниетанымының жақындықтары мен қос ақынның өмірлік 
көзқарастары мен поэтикалық бағдарын көрсетсе керек. 
ӘДЕБИЕТТЕР: 
1.
Әуезов М. Абайдың лирикасы. // Әуезов М. Абай Құнанбаев. Монография. 
Алматы, 1993. 
2.
Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, , İstanbul, 2006. 
3.
Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы, 1992. 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: