Мектеп жасына жетпеген балалармен сурет салудың дәстүрден тыс әдісін дамыту
Балаларды сабақтарда оқыту және тәрбиелеу
жүктеу/скачать 66,74 Kb.
|
Мектеп жасына жетпеген балалармен сурет
- Бұл бет үшін навигация:
- Бірінші топқа
| Балаларды сабақтарда оқыту және тәрбиелеу
Бейнелеу қызметі бағдарламасын талдау тәрбиешінің екі топ өзара байланысты міндетті шешуі қажет екендігін көрсетеді. Бірінші топқа балалардың туған табиғатқа, ойыншықтар мен суреттерге қызығуларын оятуға бағытталған міндеттер жатады. Екінші топтағы міндет сурет салуда, мүсіндеу мен жапсыруда балалардың бейнелеу икемдері мен дағдысын қалыптастыруға бағытталған. Әуелі балалардың түйсігі мен әсер алуын дамытуға арналған күрделі міндет тобын қарастырайық. Психологтар мен педагогтардың зерттеулерімектепке дейінгі жастағы кішкентайлар тобындағы балаларда көзге елестету мен қабылдауды дамытудың үлкен мүмкіндігі бар. Екі-төрт жас аралығындағы балалардың айналадағы дүниеге деген қызығушылықтары өте зор. Балаларды табиғаттың дыбыстары мен бояулары өте еліктіреді. Сәбилер ойыншықтар мен түрлі-түсті суретті кітапшаларды өте жақсы көреді. Бірақ, қажетті дайындықсыз, ересектердің көмегінсіз, соларды жеткілікті және терең түсіне ала ма? Өкінішке орай, жоқ. «Балалардың көзін мына әлемге ашып, олардың жандарына қуаныш ұялату үшін, балалар бақшасында тәрбиешінің, үйде ата-ананың және мектепте мұғалімнің көмегі қажет. Баланың рухани өміріндегі жетіспеушілікті, әсіресе эстетикалық тәрбие аясындағы кемшіліктің орнын толтыру жастық шақта да, оның үстіне ұлғайған кезде мүмкін емес. Егер табиғатқа деген сүйіспеншілік, оның сұлулығына таңданубүлдіршінге бала күнінде берілмесе, ол кейін қанша әуреленсе де мүлдем қалыптаспайды, қалыптасқан жағдайда үстірт сипатта болады» (Смольяников И.Ф. Природа в эстетическом воспитании: Кн. для учителя –М., 1984. –С63). Сондықтан да баланың түйсігі мен қабылдауының дамуы тек қана ата-ана мен тәрбиешілерге байланысты. Олар сәби өзін қоршаған әлемнің сұлулығын көріп, оған сүйсіне білуі үшін бар мүмкіндікті жасаулары тиіс. Баланың қабылдауын дамытудағы жұмыстың ең қиыны, мұны режим кезеңдерінің тар аясына сыйғызып, немесе тек қана бейнелеу сабақтарына таңып қоюға болмайды. Бұл міндетті табиғатты түйсіну тәжірибесі арқылы сұлулықты сезінуді мақсат еткен тәрбие жағдайында шешуге болады. Сонда ғана әрбір тәрбиеші өзінің қалауы және лайықты біліктілігі арқылы ауа-райының кез-келген жағдайына баланың таңырқауын туғыза алады. Тәрбиешімен бірге балалар күнге, жаңбырға, тұманға және желге қуана алады. Күн «сәулелерін» аулап, жаңбыр тамшыларын «жинап», жасыло жапырқтардың арғы жағындағы өз аулаларын «ғажайып патшалықтай» көздеріне елестете алады. Бәрінен бұрын бұл жұмысты ұдайы жүргізу керек. Бала қабылдауына ересектердің («Қандай әдемі гүлдер!», «Не деген көркем ағаштар!»). Бала қабылдауы тұтас болуы керек. «Сұлулықтың өзі түсіндірмесіз жанға әсер береді. Біз тұтас раушан гүлді тамашалаймыз. Егер біз оның жапырақшаларын жұлып алып тамашаласақ сұлулықта не мән болады». (Сухомлинский В.А. О воспитании. –М., 1973. –С.187. Балаларда табиғатқа деген эстетикалық қабылдауды тәрбиелей отырып, балаларды жасанды мейірленуге мәжбүрлеуге болмайды. Бала табиғатты шын көңілімен қабылдап және сонымен қатар эстетикалық ғана емес, сенсорлық тәжірибе де жинасын (ағаштардың бұдырын, жас шөптің жұмсақтығын, жаңа түскен жапырақтардың салқын ылғалын т.б.). Бірақ баланың түйсігінің даму жұмысы тек қана табиғатпен танысуы шектелмеу керек. Ойыншықтар өзінде үлкен мүмкіндіктерді қортындылап, балалардың ойынында олар үнемі қатысып отырады. Осы кітаптың авторларына екі-үш жасар балалардың жұмсақ ит ойыншығымен ойнағанын бақылап отыруға мәжбүр болды. Бұл жәй ғана ойыншық емес еді. Суретшінің талабының арқасында өте мейрімді, дүниеге сенімді түймедей көзедерімен қарап, оған қуанып, күлімсіреген нәзік иттің бейнесі жасалды. Көзінің қарасы, тұмсығының бұралғаны, құлағы мен құйрығының қондырысы өзінің достығымен, қандай уақытта болмасын көмекке келетінін айтып тұрды. Бірақ балалар оны көрген жоқ, оны өздері көре алмайтын еді. Балалар итпен кезек-кезек ойнайтын, бірақ ол шкафтың ойын бұрышында жиірек отыратын. Бір күні, тәрибеші топты жинастырып жүргенде, итке қарап оның қандай тамаша екенің түсінді. Тәрбиеші ойыншыққа балалардың назарын аудартып, оған есім қоюды ұсынды. Балалар күшіктің жұмсақ терісін сипап, күлкілі құлағы мен қысқа құйрығын ұстап, оның түймедей көздеріне қарап, бұл өте мейрімді, рақымды және жақсы ит ененің түсінді. Оған Тузик деген ат қойылды. Енді таңертең тәрбиеші аналарын жібергісі келмеген балаларды қолындағы итімен қарсы алатын. Тәрбиеші жылап тұрған балаға күшікпен таянып айтатын: «Қарашы, балақай, Тузик сенің келгеніне қалай қуанып тұр. Ол сені қатты сағынды. Көрдің бе ол күлімсіреп тұр...» - сонда қоштаса алмай тұрған бала алданып қалатын. Тузикті бауырына басқанда, бала оның терісінің жұмсақтығын сезініп, өзіне қарап тұрған түймедей сенімді көздерін, оның күлімсіріген жүзін көргенде, күшіктің шынымен оны күткені және оны жақсы көретініне сеніп, жұбанатын. Ары қарай ойыншықты қарай отырып тәрибеші өзіне және балаларға ойыншықтың басқа ерекшеліктерін «аша» бастады: «Тузиктің жүні жібектей жұмсақ», - деп айтып, оны сипауға беретін. Саусағын иттің терісіне тигізгенде, бала итке деген қатынасын ғана көрсетпей, ол фактурамен танысып, алғаш сенсорлық тәжірибе алды. Ойыншықтың күлкілі тұмсығы балаларға көтеріңкі көңіл-күйдің не екенін түсінуге көмектесетін. Тәрбиеші: «Біздің Тузик көңілді, ал қонжық көңілсіз», - десе, оны үлкен балалар түсініп, екі ойыншықтың көздерін және тұмсықтарын салыстыратын. Әңгімелеген кезде балалардың ойыншық түрінің анықтылығына жауап қайтаруға қабілеттілігі, кішкентайлар оған өзінің қарым-қатынасы, іс-әрекеті немесе ымдау арқылы көрсетсе, ал үлкендер сөзбен жеткізетіні дәлел. Бірақ осы Тузикті немесе басқа жақсы ойыншықты әр бала бақшаларға көбейтіп жіберуге болмайды. Сондықтан әр тәрбиеші тобындағы ойыншықтардың арасынан әдемі ойыншықты таба білу керек. Олар әртүрлі бола алады (халық қәсібі, өнеркәсіптік бұйымдар) және әртүрлі ағаш, жүннен, пластмассадан жасалған. Пластмасса лақты балалар жақсы көреді, егер ол әртүрлі қимылдар жасай алса (отырса, жатса және т.б.). Ал богородтық ағаш ойыншық міндетті түрде өзіне назар аудартады: тұмсығымен тоқылдатып тұрған қызықты тауықтар, даңғара қағып тұрған қояндар т.с.с. Ең бастысы тәрбиешінің балалармен жұмыс істегенде не болу керек - ол өзінің де таңқалып және қуануы. Өйткені үлкен адамның эмоциялық үндесуі («Қандай әдемі!») баланың есін шектен шығарып және эстетикалық қатынасты қосады. Тәрбиешінің балалардың көңілін Тузикке аударғанға дейін, кішкентайлар оны көрген жоқ. Күшік оларға қарапайым ойыншық болатын, оған жіп байлап бөлменің ішінде сүйрететін. Бірақ тәрбиеші балалардың ойыншыққа деген қатынасын өзгерткенде, олардың күшікке көз-қарасы өзгерді. Жаңадан келген Алеша итке отырып алғанда, оны сол мезетте итеріп тастады. Содан кейін Тузикті біраз уақыт аяп, үстін қағып, оған мейірімді сөздер айтты. Сөйтіп келгенде, балаларда ойыншыққа деген эмоциялық үндестік пайда болу үшін алдын ала қабылдап алуын қалыптастып (бұл не нәрсе?) және тәрбиеші жағынан эмоциялық әсер болу керек (Тузик қандай кермет!). Одан кейін баланың эстетикалық уайымы ойыншыққа деген көз-қарсының қалыптасуына байланысты (Тузик жақсы, ол мені жақсы көреді т.б.) және ұқсастық пен ойын негізінде дамып, оның өміріне сай келетін тәжірибе (Тузик далаға шықысы келеді. Ол біздің өзін далаға алып шығатынымызға қуанып жатыр және т.б.). Балалардың қабылдау түйсігінің дамуына түрлі-түсті кітапшалардағы суреттер де үлкен үлес қосады. Кітаптағы суреттер баланың танысуына ең алғаш бейнелеу өнерінің шығармалары болып келетіні сөзсіз. Баланың бейнелеу өнерін жақсы көріп кетуі тәрбиешінің берілген жұмысты қалай ұйымдастырып, өткізетініне байланысты. Біздің елде және шет елде мына кітап графика шеберлерінің жұмысы танымал, олар Ю.А.Васнецов, В.В.Лебедев, В.Г.Сутеев, В.М.Конашевич, Е.И.Чарушин, Е.М.Рачев және т.б., иллюстрациялары балалар көркем әдебиет шығармаларының алтын қорына кірген. Жоғарыда айтылған суретшілердің шығармашылығы жоғары дәрежедегі шеберлігімен ерекшеленіп, балаға арналған кітап суретінің жанрына нәзік сезіммен қарау мен баланың жас ерекшеліктерін білуі. Олардың суреттері кітап графикасының классикалық шығармалары болып, екі-төрт жастағы балаларды оқытуда қолдануға болады. Қазіргі уақытта аудандық, облыстық, республикалық шығарылымдар жергілікті суретшілердің иллюстрациясымен балалар кітаптарын көптеп шығарады. Көптеген суреттерде халық дәстүрлері, жергілікті реңк табылатыны өте маңызды. Суретшілер ертегі кейіпкерлерін халық киіміне «киіндіріп», балаларға таныс табиғатты суреттейді. Мысалы, Корелияда тұратын балаларды Т. мен Р.Юфаның, ал Хабаров өлкесінде тұратындарда Г.Павлишиннің суреттері қызықтырады. Сонымен бірге айтпай кетпеуге болмайды, қазіргі заманның суретші-иллюстарторлардың жұмыстары арасынан балаға эстетикалық дамуына үлес қоспайтын суреттер кездесіп қана қоймай, оған қері әсер тигізетіндері де кездеседі. Келеңсіз пішіндер, көріксіз бояулар – міне осылар мұндай жұмысқа тән. Сондықтан суреттерді таңдау тәрбиешіден ойланатын, салмақты қадам талап етеді. Міне тәрбиешіге бірнеше кеңес: 1.Суреттің мазмұны балаға қызықты да, түсінікті болу керек . Әр бала суретші бейнелеген көркем шығармамен таныс болу керек (ертегі, сықақ). 2.Суретте мәнерлеудің әртүрлі құралдарының көмегімен белгілі бір көңіл-күй берілу керек (көңілді, көңілсіз) және кейіпкерлердің мінез-құлықтары (жақсы, жаман). Мысалы, «Мысық сәкімен жүр» сықағындағы суретте Ю.Васнецов түс арқылы және балаға түсінікті қимылдармен (мысық мыршымды қолынан ұстап тұр, ал кішкентай мысықандар айналасында секіріп жүр), жасанды бұйымдар (әдемі гүлдер, бөлменің қабырғасы, терезе, орындық әдемі оюлармен әшекейленген) балалардың көңіл-күйін көтеріп, оларға кейіпкерлер өте мейірімді және жақсы тұратынындығынан түсінік береді. Балаларды иллюстрациямен қалай таныстырады? Кітап суреті – бейнелеу өнерінің шығармасы екенін есте сақтаған жөн, сондықтан әдістемелік жұмысқа қарағанда сюжеттік суретпен, балалармен жұмыс жүргізу әдісі басқаша болу керек. Біріншіден, балаларда суретшінің суретінен эмоциялық пікір тудыртып, сосын олардың әсерін тындау қажет. Егер де сурет баланың қызығушылығын тудыртпаса немесе бала оның мазмұнын түсінбесе, оған көмекке ересектер келуі керек. Суретке деген қызығушылығын, суретшінің шеберлігінің алдында бас иетінін, тәрбиеші тағы да өзінің эмоциялық әсерімен сездіртіп, баланың көңілін суретке аудартады, мазмұнын түсіндіреді. Мысалы, Ю.Васнецовтың «Ақбауыр сауысқан» ойын әңгімесіндегі суреттеуде тәрбиеші былай әңгімелейді: -«Карр, карр», - шықылақтады Сауысқан. Ол аулаға секіріп келіп, қанатымен қағып, тұмсығын ашып қонақтарды шақыра бастады. Балалар суретке қызыға бастағанда, олармен бірге сауысқанды және оның қонақтарын көруге болады, олар аулада шалқайып және тәтті нәрсе бергенін күтіп отыр. Егер де балаларды сурет қызықтырса, оны олардың алған әсерінен көруге болады. Олар тәрбиешіге кітаптың бетін аударпайды. Олар Сауысқанның үйін қарауға ынтығады («Мына жерде неге жидектер? Ал мынау не?»). Балаларды қонақтардың мінез-құлқы да қызықтырады: қоян ағаш орындықта шалқайып, қолында тостағанын және үлкен ағаш қасық ұстап отыр. Үйрекке жеуге ыңғайлы болсын деп, Сауысқан оның тостағанын аласа орындыққа қойды. «Ал тиін қайда кетті? Ол да Сауысқанға қонаққа келіп еді ғой?» - деп тәрбиеші сұрайды, сонда кішкентай балалар жеміс жидектердің арасынан тиінді іздей бастайды, ал үлкен балалар ол туралы айтып тұрады. Балалармен қандай да болмасын суретті қарап отырғанда, оларға қандай кейіпкер ұнағанын анықтап сұрау керек. Кішкентай баланың жауапты сөзбен қайтаруы міндетті емес. Ол өзінің жауабын ымдап немесе іс-әрекетпен (итті сипап) айтуына болады. Баланы кітаптағы суретпен бір жағдайда ғана әртүрлі суретшілер салған түрлі шығармаларды, онымен бірге жүйелі түрде қарастырып отырып қызықтыруға болады, Суреттерді тіл дамытуға, бейнелеу өнерінде, ән сабағында енгізуді қарастыруға болады. жүктеу/скачать 66,74 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|