Мемлекеттің пайда бола бастағанына мың, жазуға мың жылдай уақыт өткен болса, содан бері мемлекеттің түрлі нысандары қалыптасып, олар біртіндеп даму жолынан өтті

1) басқарудың әкімшілік жүйесіне реформа жүргізу менеджерлік теорияның тәжірибелік ұсыныстары мен талаптары негізінде іске асырылады;

2) басқарудың мемлекеттік жүйесі тиімділігін арттыру ақырғы есеп беру тетіктердің негізінде жүргізіледі;

3) мемлекеттік басқару жүйесіне менеджмент, жеке нарық тетіктерін енгізу;

4) мемлекеттік қызметте сыбайлас жемқорлық, нарықтық пен қоғамдық тетіктер және құралдар тарапынан болатын өзге де кері құбылыстарды қысқарту саясаты.

Елімізде соңғы жылдары өмірге енген жауапты хатшы институтының енгізілу себептеріне тоқталсақ, республика бойынша мемлекеттік қызметшілердің сандық және сапалық көрсеткіштері бойынша, олардың жалпы санының 2001 жылы 65051 адам, содан кейінгі бес жыл ішінде, яғни 2006 жылы 95174 болғанын (47 пайызға өскенін) көрінеді. Ал 2013 жылдың басына қарай елдегі мемлекеттік қызметшілер саны біршама төмендеп, 91 мың адамды құрады, ол он жыл бұрынғыдан 40 пайыз көп.

Мемлекеттік қызметшінің орта жасы 39 жасты құрайды, оның ішінде саяси мемлекеттік қызметшілердің орта жасы – 47 жас, ал әкімшілік мемлекеттік қызметшілердікі – 38 жас.

Мемлекеттік қызметтегі орта өтілім 9 жылды құрайды.

Мемлекеттік қызметшілер арасында әйелдер саны 57,6 пайыз.

Мемлекеттік қызметшілердің жалпы санынан 81 пайызы жоғары білімге, орта кәсіби білімге 18 пайызы, орта білімге 1пайызы ие.

Мемлекеттік қызметте 66 ұлт өкілдері жұмыс істейді.

Республика бойынша мемлекеттік қызметшілердің ауысуы (орнынан босатылуы) мемлекеттік қызметкерлердің нақты санының 7,4 пайызын құрайды.

Осыған байланысты зерттеу тақырыбы аясында Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік органдарында жауапты хатшылар институтының енгізілу тәжірибесін қарастырамыз.

Жауапты хатшылар лауазымы, елдің жоғарғы басшысының мемлекеттік басқару жүйесінде саяси және әкімшілік қызметтер деп бөліп қарастыру көмегімен, әкімшілік реформа аясында пайда болды.

Мемлекет басшысы берген тапсырмаға сәйкес, соңғы нәтижеге бағдарланған мемлекеттік басқару жүйесі аясында жауапты хатшы институты енгізілді. Жауапты хатшы негізгі әкімшілік қайраткер, «кәсіби менеджер» болуы керек еді.

Қазақстанның орталық атқарушы органында жауапты хатшы лауазымы Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 27 шілдедегі «Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органының жауапты хатшысының мәртебесі мен өкілеттігі туралы» N 372 Жарлығына сәйкес енгізілген. Жарлықта жауапты хатшы «Премьер-Министрдің келісімімен Қазақстан Республикасы Президенті қызметке тағайындайтын және қызметтен босатылатын ерекше мәртебеге ие, саяси мемлекеттік қызметкер» деп белгіленген. Сонымен қатар, жауапты хатшы лауазымы бойынша министрдің бірінші орынбасарына тең болуы нақтыланды (Үкіметтің құрамына кірмейтін агенттік төрағасының бірінші орынбасарларын қоса алғанда). Ол Президентке, Премьер-Министрге, орталық атқарушы органға сай жетекшілерге есеп беруге міндетті лауазымды тұлға. Жауапты хатшы қызметіне бақылауды мемлекет басшысы не болмаса оның тапсырмасымен Президент әкімшілігі, сондай-ақ, Премьер-Министр және орталық атқарушы орган жетекшісі жүзеге асырады. Жауапты хатшылар мемлекеттік орган жұмыстарында оның саяси жетекшісінің ауысу жағдайында сабақтастықты қамтамасыз етуді мақсат тұтқан еді.

Соңғы жылдары кейбiр орталық мемлекеттiк органдарда басшылық құрамның жиi ауысуы байқалады. Бұл мемлекеттiк органдар қызметiнiң тиiмдiлiгiне әсер етедi.

Жауапты хатшы лауазымына тағайындалған адамның рөлi мен жауапкершiлiк дәрежесi нақты айқындалып, оны тағайындаудың ашық, транспаренттi, сiңiрген еңбегiне негiзделген тетiгi басынан бастап нақтылануы тиіс еді.

Сөйтіп, жауапты хатшы лауазымының саяси лауазым болып табылатындығы ескерiле отырып, мемлекеттiк органдардың жаңа басшыларын тағайындау iс жүзiнде сол жауапты хатшылардың өздерiнiң ауысуымен қатар жүруі де кездесті.

Министрлер ауысқан сәтте-ақ жауапты хатшылар да ауысып жатты.

Сонымен үкіметтегі соңғы кадрлық ауысулар жаңа институттан күткен басты болжамның сабақтастыққа - билік басындағылардың қол жеткізе алмағанын көрсетті.

Жауапты хатшының тағы бір міндеті ретінде министрлер қызметін бақылауды міндеттеу жоспарланды. Министрліктер мен мекемелерде жауапты хатшыны тағайындау құқығы тек қана мемлекет басшысының құзіретінде болғандықтан жауапты хатшылар өзіндік «Президенттің көзі» болуы жоспарланған еді. Іс жүзінде олай бола қойған жоқ.

Президенттің мемлекеттік аппараттың барлық штаттық бірліктерін жеке қадағалауға уақыты жоқ болса, министрлерде жауапты хатшылыққа өз адамын өткізіп жіберуге қоры жеткілікті болды.

Қазіргі таңда вице-министрлердің көптеген міндеттері жауапты хатшыға өтті, ал оларға алғашында міндеттелген қызметтердің көбі өз күшін жойған.

Жауапты хатшылар осы лауазым енгізілгеннен бастап-ақ ауыстырыла бастады, тіпті министрлерге қарағанда жиі ауысатын болды.

Бұл біріншіден жауапты хатшының жұмыс істеу және тағайындау тетігінің әлсіз зерттелулерге байланысты болды. Тәжірибе көрсеткеніндей, қазір жауапты хатшылар министрліктер мен мекемелер аппараттарының жетекшілік жағдайында, ресми емес вице-министрлер болып саналады.

Атқарушы органдарда қосбилікті енгізу идеясының өзі өз қайшылықтарының салдарынан сәтсіз аяқталды. Министрлер жауапты хатшылардың өкілеттіктерімен бөліспейтіндігі, олардың ең болмағанда кадрлық құрамын көрсетеді: бұл лауазымды алушы азаматтардың көбі жауапты хатшыға тағайындалғанға дейін вице-министрлер немесе министрлік аппараттарының жетекшілері болып жұмыс істеген. Екінші жағынан, жауапты хатшыны министрлердің өздері таңдайды.

Министрліктер мен жоғарғы атқарушы органдарда жауапты хатшылар институтын енгізумен зерттеуші сарапшылары бұл лауазымның енгізілуі сәтсіздікке ұшырады деп тұжырымдауда. Олар сәтсіздіктің негізгі себептері деп жауапты хатшы шенеуніктік жүйелерге қарсы баруды қаламауы және олардың министрлер алдында қорғансыздықтарын атауда.

Дегенмен, бұл қателік жөнделді. 1999 жылғы 23 шілдедегі N 453 «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына 2012 жылдың 14 желтоқсанында енгізілген өзгерістерге сәйкес: «персоналды басқару қызметі (кадр қызметі) мемлекеттік органның басқа құрылымдық бөлімшелерінен ұйымдық жағынан дербес болады, жауапты хатшыға немесе аппарат басшысына, ал жауапты хатшы және аппарат басшысы лауазымы енгізілмеген мемлекеттік органдарда мемлекеттік органның басшысына тікелей бағынады» деп нақтыланды және осылайша іс жүзіне енгізіле бастады.

2013 жылы мемлекеттiк орган жұмысындағы сабақтастықты сақтау мақсатында мемлекеттiк органдардың бiрiншi басшыларының лауазымда болу кезеңiне қарамастан, Қазақстан Республикасы Президентінің «Жауапты хатшыларды тағайындау туралы» 2013 жылғы 26 наурыздағы № 922 Жарлығымен жауапты хатшылар белгiлi бiр мерзiмге тағайындалатыны нақтыланып, барлық мемлекеттік органдардағы жауапты хатшылар бір мезгілде тағайындалды.

Осы көрсетiлген түйткiлдi мәселелердi ескере отырып, мемлекеттiк қызмет жүйесiнiң одан әрi үдемелi дамуын және оны мемлекеттiк басқаруды жаңғырту үдерістерiмен өзара тығыз байланыста реформалау жалғастырыла түсуі қажет.

Бақылау сұрақтары:

1. Әкімшілік реформасы: бағыттары мен мақсаттары.

2. Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар – Қазақстанда мемлекет-корпорацияларды тәжірибелік қолданудың бастауы.

3. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуына қызмет ететін жаңа институттар.

4. Корпоративті басқаруды жетілдіру институттары.

5. Жауапты хатшы институтының енгізілу себептері

8.3. Мемлекеттік қызметтің қалыптасу үрдістері

Мемлекет қоғамның маңызды және күрделі саяси институты ретінде ішкі бөлімдерді ұйымдастыруда айқын құрылымға ие. Мемлекеттік аппарат қоғамдағы бұқаралық саяси биліктің әрекет етуін қамтамасыз ететін, іс жүзінде мемлекет қызметін атқаратын және ол үшін құрылған мемлекеттік-билеуші өкілеттіктерді жүзеге асыратын өзара байланыстағы мемлекеттік органдар жүйесін құрайды.

Мемлекеттік басқарудың ұйымдастыру құрылымы объективті шарттар мен қоғамдық даму факторларының ықпалымен, сондай-ақ мемлекеттік органдардың өзіндегі субъективті ықпалдардың әсерінен де қалыптасады. Объективті жағдайлар мен факторлар қалыптасып және жұмыс атқарып тұрған қазіргі мемлекеттің сол «сыртқы ортасын» құрайды. Басқа объективтік шарттарда қалыптасқан мемлекеттік басқарудың өзге ұйымдық құрылымын енгізу немесе бұл шарттардың ескерілмеуі сөзсіз жағымсыз салдарға алып келеді. Мемлекеттік басқарудың ұйымдастыру құрылымын механикалық өзгерту немесе жергілікті объективті шарттарға бейімделмеген шетелдік үлгіні толығымен көшіріп алудың берер пайдасы аз және де керісінше, қоғамдық дамуда жергілікті факторлар мен объективті шарттарды есепке алу мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз етуге, мемлекеттік ұйымдастыру құрылымының өзіндік үлгісін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік басқарудың ұйымдастыру құрылымына басқарылу нысаны (әлеуметтік жүйе) тарапынан басқарылатын нысандардың құрылымы мен жағдайы ықпал етеді. Дәл осы басқару нысандары басқарудың ұйымдастыру құрылымын «жобалауда» атап айтқанда, мемлекеттік органдардың қалыптасуы мен олардың құзіретін анықтауда басым мәнге ие болып табылады. Халықты аумақтық және өндірістік қағидаттарға бөлу арқылы мемлекеттік аппараттың ұйымдастыру құрылымының өндірістік-қызметтік табиғатын анықтайды. Қоғам өмірінде объектілік негіз бойынша экономикалық және әкімшілік-саяси сала қалыптасты.

Мемлекеттік аппараттың ұйымдастыру құрылымына мемлекеттік басқару субъектісі тарапынан ең алдымен мемлекеттік қызмет ықпал етеді. Осымен байланысты бұл салада ұйымдастыру құрылымының негізгі кезеңін және мемлекеттік органдар құзіретін, яғни, дәл осы уақытта олардың көмегімен мемлекеттік басқарудың ең жоғары дәрежеде жүзеге асырылатын мемлекет қызметі үшін қажетті, органдар арасындағы бұл қызметтерді бөлудің оңтайлы нұсқаларын іздеу қызметтері анықталады.

Қызметтер мемлекеттің объективті қажетті бағыты ретінде, оның алдына қойған нақты-тарихи міндеттерді шешу мен қоғамдық үдерістердегі ықпал ететін мемлекеттік ерекше тетік бойынша жүзеге асырылады. Мемлекеттің қоғамдық қызметінің әрбірі ұтымды, толық және тиімді жүзеге асырылу үшін тек ұйымдастыру әлеуетіне ғана назар аударылуы керек деп санау қалыптасқан.

Мемлекеттік басқарудың ішінде бар басқа да субъективтік факторлар мен жағдайлар қатарына мемлекеттік аппарат кадрларын атап айтуға болады. Мемлекеттік басқарудың тиімділігі мен сапасы олардың дайындығы мен құзіреттілігінің деңгейіне және керісінше, кадрлардың төмен құзіреттілігі мемлекеттік аппараттың жағымсыз өсу үрдісімен және мемлекеттік органдардың басқару қызметкерлері санының артуымен де байланысты.

Одан қоғам өмірінің негізгі салаларының және мемлекеттің басты қызметінің тікелей өзара қатыстылығы көрініп тұр. Біз мемлекеттен және қоғамнан туындайтын жағдайлар мен факторлардың тікелей және жанама әсерлерінің көпсанды қиылыстарын көре аламыз. Бұл мемлекет пен қоғам байланыстарының көпқырлылығын әлеуметтік жүйеге мемлекеттік ықпалдың түрлі бағыттылығын атап көрсетеді. Мемлекеттік басқару тетігі мынадай ішкі факторларды да, яғни, қоғам өмірінің белгілі бір салаларындағы мемлекеттік саясат, бекітілген нормативтік мақсаттар мен мемлекеттік органдардағы міндеттер, мемлекеттік басқару қызметтері және т.б. қамтиды.

Мемлекетті мемлекеттік аппаратпен бірдей деп санауға болмайды. Жоғарыда атап өткендей, ол қоғамды тегіс қамти алатын әмбебап басқару жүйесі болып табылады. Өзінің біртұтастылығында мемлекет өзінің органдарына қарағанда біртұтастығын көрсететін өзіне тән сапалы белгілерімен және жүйе құрушылық элементтерімен ерекшеленеді.

Сонымен қатар, мемлекеттің қызметтері мен міндеттері және жалпы оның мақсаттары мемлекеттік аппараттың көмегімен жүзеге асырылады. Экономикалық, әлеуметтік және әкімшілік-саяси саладағы мемлекеттің алдында тұрған міндеттер оның органдары жұмысының мазмұнын анықтайды.

Қазақстан Республикасында жас мемлекеттің қалыптасуы бәрінен бұрын, мемлекеттік биліктің әлеуметтік-саяси бірлігінің нығаюымен байланысты. Бұл дегеніміз мемлекеттік аппаратты құрайтын барлық органдардың біртұтас табиғаты мен жүктелген міндеттерді, мемлекет қызметтерін жаңа жағдайда шешу және жүзеге асыру. Мемлекеттік биліктің біртұтастығы басқару еңбегінің қызметтік бөлінуі мен нақты ұйымдастыруға негізделеді. Барлық органдар Қазақстан Республикасы, оның қағидаттары мен басқа да заңнамалық актілері негізінде жүзеге асырылады. Мемлекеттік аппарат жүйесінде өзара байланысты және мемлекеттің құрылымдық-қызметтік жалпы жүйесін қалыптастыратын, өзінің айқын бекітілген қызметтері мен міндеттері бар бөлек жүйе бөлініп шығады.

Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметi жүйесiн дамыту мемлекеттiң тәуелсiздiк жылдарындағы рөлiнiң өзгеруi, саяси жүйенiң, экономиканың, қоғамдық қатынастардың қалыптасу, мемлекеттiк басқару жүйесiн оңтайландыру үдерісімен тығыз байланысты.

Тәуелсiз Қазақстан Республикасының мақсаттары мен басымдықтарын iске асыру үшiн кадрларды iрiктеу мен жоғарылатудың тиiмдi жүйесiн құру, мемлекеттiк аппарат қызметiнiң кәсiбилiгi мен ашықтығын қамтамасыз ету қажет болды.

Еліміздегі мемлекеттік қызметтің ұйымдасуы мен қалыптасуына бастау болған ең алғашы заңнамалық құжат – Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы 26 желтоқсандағы № 2730 «Мемлекеттiк қызмет туралы» Заң күшi бар Жарлығы болды. Ол тәуелсiз Қазақстанның қазiргi заманғы мемлекеттiк қызмет жүйесiн институттандыруды бастап, мемлекеттiк басқару жүйесiнiң кадрлық ұйытқысын сақтауға мүмкiндiк бердi және мемлекеттiң маңызды институты ретiнде мемлекеттiк қызметтiң дамуына негiз қалады.

Жарлықтың қабылдануы мемлекеттiк қызметтің қағидаттарын, мемлекеттiк лауазымдардың сатылығын белгiлеу жолымен мемлекеттiк қызмет қатынастарын реттеуге, мемлекеттiк қызметшiлердiң құқықтық мәртебесiн айқындауға және әлеуметтiк кепiлдiктерiн белгiлеуге, сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулер енгiзуге мүмкiндiк бердi.

1997 жылы мемлекеттiк дамудың ұзақ мерзiмдi басымдығы ретiнде кәсiби үкiмет құруды айқындап берген «Қазақстан - 2030» стратегиясы мемлекеттiк қызметтi дамытудағы келесi кезеңi болды. Онда: «патриот және стратегиялық міндеттерді адал шеше білетін, кәсіптілік деңгейі жоғары және қабілетті адамдар бізде әзірше тым аз» - деп, баса көрсетілген.

Қазақстанда мемлекеттік аппарат жұмысының тиімділігін арттыру үшін жеке басымдық - «Кәсіби үкімет» бөлінген. Еліміздің қазіргі мемлекеттік қызметінің қалыптасуы мемлекеттік қызметте тең мүмкіндікте, кәсібилік және заңдық, сондай-ақ мемлекеттік қызметшілерді меритократия қағидатында (еңбек жүйесі) жоғарылату, азаматтардың конституциялық құқығының іске асырылуы басты мақсаты болып табылатын 1999 жылдың 23 шілдесінде «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңның қабылдануымен байланысты.

Бұл Заң мемлекеттiк қызметтiң кәсiби және тиiмдi жүйесiн және бiрыңғай кадр саясатын қалыптастыруға бағытталған, өзектi қажеттiктерге сай келетiн жаңа тәсiлдi айқындап бердi.

Қазiргi кезде Заң және оны iске асыру үшiн әзiрленген тиiстi нормативтiк құқықтық актiлер мемлекеттiк қызметке кiру, оны атқару және тоқтату мәселелерiн реттейдi.