«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| Қызыл қарақаттың
қара қарақатқа қарағанда бҧтақшалары жиі және биік болып келеді, жеміс салатын бҧтақшалары ҧзақ ӛмір сҥреді, олар 6-7 жасқа дейін ӛнім береді. Қызыл қарақат суыққа, қуаңшылыққа ӛте тӛзімді келеді. Сол себептен қарақаттың бҧл екпе тҥрі Қазақстанның оңтҥстік аймағында кең тараған. Сары түсті қарақат ӛнімді ӛте ерте және мол береді. Бірақ ӛнімнің сапасы қарақаттың басқа тҥрлеріне қарағанда тӛмен. Сары тҥсті қарақат қҧрғақшылыққа тӛзімді келеді және топырақтың ӛте қҧнарлы болуын қажет етпейді. Қазіргі кезде республикамыздың оңтҥстік аймақтарында алтын тҥсті қарақаттың екі сорты (Плотномясая және Узбекская крупноплодная) кӛптеп ӛсіріледі. ТМД-да қарақаттың аудандастырылған 67 сорты, ал Қазақстанда 16 сорты бар. Тұшала кӛп жылдық бҧта, биіктігі 1-1,5 м, тамырлары тереңге (1,5 м) кетеді. Бізде 4 тҥрі, АҚШ-та 46 тҥрі кездеседі. Тҧшаланың бҧтақшалары тікенекті болады. Олар отырғызылғаннан кейін 2-3 жылда ӛнім береді. Басқа жидек ӛсімдіктеріне қарағанда ӛнімі ӛте мол. Орта есеппен әрбір гектардан 120-200 ц жидек алынады, ал Қазақстанның солтҥстік облыстарында 140-160 ц дейін ӛнім береді. Жидегі жаңа піскен кҥйінде немесе қайта ӛңдеуге пайдаланылады. Тіршілік ету ҧзақтығы 30-40 жыл, 15-25 жыл аралығында ӛнім береді. Аудандастырылған 59 сорты бар. Олар: негізінен Малахит, Мысовский 17, Мысовский 37, Смена, Финик, Хаутон, Челябинский зеленый т.б. Таңқурай -- бір немесе екі жылдық жер ҥстінде сабағы және кӛп жылдық жер асты тамырлар сабағы бар кәдімгі бҧта. Екі жылдық сабақтары ӛзінен бҥйрек бҧтақтарында жеміс тҥзеген соң ӛледі. Оның орнына екі жылдық сабақтарының жер асты бҥршіктерінен ӛсетін жаңа мықты сабақтар болады. Танқурайдың тамыр сабағы жер асты сабақтарынан тҧрады онын бойындағы бҥйіршектерден жер бетіне кӛтерілетін бӛлінді сабақ және оны қоректендіретін, топырақтын беткі қабатының денгейінде ӛрбитін, қосалқы тамшолар пайда болады. Таңқурай – кӛп жылдық, кең тараған ӛсімдік, биіктігі 1,5-2 м. Жер жҥзінде таңқурайдың 600-ге жуық тҥрі бар. Таңқурай негізінен Батыс Сібірде, Оралда, Ресейдің орталық аудандарында, Украина, Белорусь және Балтық жағалауы республикаларында ӛсіріледі. Бҧл ӛсімдік солтҥстік Қазақстанда қара қарақаттан кейінгі мол тараған дақыл. Таңқурайдың жер бетіндегі бҧтақшалары бір жылдық және екі жылдық болады, ал тамыры – кӛп жылдық атпа бҧтақ (тамыр атпасы). Жер бетіндегі бҧтақшалары екінші жылы ӛнім бергеннен кейін қурап қалады. Кҥзде немесе ерте кӛктемде бҧл бҧтақшаларды қырқып тастау қажет. Таңқурай ӛнімді отырғызғаннан кейін 2-3 жылда береді. Ӛнімі мол, әрбір гектардан орта есеппен 60-140 ц жидек алынады, ӛнім беру кезеңі 8-15 жылда бітеді. Суыққа тӛзімділігіне байланысты бҧл дақыл Қазақстанның солтҥстік және шығыс облыстарында тараған. Оңтҥстік, оңтҥстік-шығыс облыстарда таңқурай тау бӛктерлерінде кӛптеп ӛседі. Жаңғақтар тобы. Жаңғақ ӛсімдіктері негізінен бҧталы немесе ҥлкен ағашты болып келеді. Бҧл дақылдардың басқа жеміс-жидек ӛсімдіктерінен айырмашылығы – тҧқымы жеуге пайдаланылады. Жаңғақтар әр тҥрлі – пекан грек жаңғағы – жаңғақтар, орман-қайыңдар, бадам – раушан гҥлдер, атбас талшын – атбас талшындар, пісте – сумахтар, талшын – шамшат тҧқымдастарына жатады. Талшыннан басқа жаңғақтар май мен белокқа ӛте бай. Олардың тҧқымында 70% дейін май, 8-21% белок болады. Талшынның тҧқымында 34% крахмал және 17% дейін қант болады. Жаңғақтардың тҧқымдарында А, В, Е, Р витаминдері, сондай-ақ тҧқымы піспеген жаңғақта С витамины ӛте кӛп болады. Жаңғақ ӛсімдіктерінің ішінде ӛндірістік маңызы барлары: грек жаңғағы, орман жаңғағы, бадам. Бҧл ӛімдіктер негізінен оңтҥстік аймақтарда (Молдовада, Қырымда, Солтҥстік Кавказда, Орта Азия республикаларында) ӛсіріледі. Жыл сайын орта есеппен жабайы жаңғақтарды қоса есептегенде 50-60 мың т ӛнім жиналады. Бірақ бҧл ӛте аз. Себебі, жаңғақ ӛніміне деген қажеттік 600-700 мың тонна. Қазақстанда жаңғақ ӛсімдіктері аз тараған, оның себебі бҧл дақылдардың қысқы суыққа тӛзімділігі нашар. Жаңғақ ӛсімдіктері негізінен ауаның температурасы 12-16 0 С тӛмен тҥссе ҥси бастайды. Республикамыздың соңғы сынақтың қорытындысы бойнша 90 мың жаңғақ ағашы ӛседі. Бірақ олардың 90% жеке меншіктің ҥлесіне тиеді. Қазіргі кезде Шымкент облысының оңтҥстік аудандарында грек жаңғағы аудандастырылған. Бірақ сорттары аз, негізгі кездесетіні Тонкоскорлупый сорты. Бҧл сорт басқаларға қарағанда суыққа, ауруға, зиянкестерге тӛзімді келеді. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|