Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

96
қосылуы
; 
жер
сілкінулер
нəтижесінде
жер
қыртысының
қозғалысқа
келуі
; 
литосфералық
тақталардың
қозғалыстары
сияқты
процестер
географиялық
полюстердің
ығысуына
себепші
болуы
мүмкін
.
Географиялық
полюстерден
басқа
Жер
шарының
магниттік
 
полюстері
 
болады
. 
Жердегі
магнит
өрісі
шамамен
3,5 
млрд
жыл
бұрын
пайда
болған
, 
бұл
уақыт
аралығында
магниттік
полюстер
бірнеше
рет
орын
алмастырған
. 
Жердегі
магнит
өрісі
əсерінен
атмосфераның
жоғары
қабаттарындағы
(100 
км
биікте
) 
сиреген
ауаның
жарық
шашуы
жүреді
, 
мұны
поляр
 
шұғыласы
 
деп
атайды
. 
Бұл
ғарыштағы
ұсақ
бөлшектер
мен
ауа
құрамындағы
заттардың
Жердің
магнит
өрісінде
өзара
əрекеттесуі
нəтижесінде
пайда
болады
. 
Бұл
заттардың
ағыны
магниттік
полюстер
арасын
қамтып
, 
полюс
-
тер
маңында
тұтасады
. 
Олардың
Жер
атмосферасы
құрамындағы
газдарға
шағылысуы
нəтижесінде
полярлық
аудандарда
сəулелену
(
полярлық
шұғыла
) 
пайда
болады
.
Жер
 
қозғалыстары
. 
Жер
бірнеше
қозғалысты
бір
уақытта
атқарады
. 
Ол
өзінің
орбитасы
бойымен
жыл
ішінде
жəне
өз
білігінен
тəулік
ішіндегі
айналымдарды
жүзеге
асырады
. 
Жердің
Күнді
 
айнала
 
қозғалуы
эллипстік
орбита
бойымен
жүзеге
асады
, 
оның
бір
фокусында
Күн
орналасқан
. 
Жер
білігі
орбита
жазықтығына
қатысты
66°33
′
бұрышпен
еңкіштік
жасай
-
ды
. 
Қозғалыс
барысында
Жер
білігі
орнын
ауыстырып
отырады
, 
сондықтан
орбита
бойында
төрт
нүкте
пайда
болады
. 
Олардың
екеуі
күн
 
теңелуі
, 
ал
екеуі
күн
 
тоқырауы
деп
аталады
(
35-
сурет
). 
Теңелу
күндері
радиус
-
вектор
экватор
жазықтығында
орнала
-
сады
, 
ал
жарық
бөлгіш
сызық
параллельдерді
қақ
ортасынан
бөліп
тұрады
. 
Осыған
сəйкес
күн
сəулелері
экваторға
тік
түседі
де
, 
бүкіл
Жер
шарында
күн
мен
түннің
ұзақтығы
теңеседі
(
полюстерде
күн
мен
түннің
алмасуы
жүреді
). 
Күн
теңелулері
 
көктемгі
 
(21 
наурыз
)
 
жəне
күзгі
(23 
қыркүйек
) 
деп
бөлінеді
.
Күн
 
тоқырауы
кезінде
экватор
жазықтығы
Күн
сəулесіне
қатысты
(
орбитаның
радиус
-
векторы
) 23°27
′
бұрышқа
еңкіштенеді
. 
Күн
бұл
уақытта
тропиктердің
бірінде
зенитте
болады
. 
Жазғы
Күн
тоқырауы
кезінде
(22 
маусым
) 
Солтүстік
жарты
шарда
ең
ұзақ
күн
, 
ең
қысқа
түн
, 
ал
қысқы
Күн
тоқырауы
(22 
желтоқсан
) 
кезінде
ең
ұзақ
түн
мен
ең
қысқа
күн
байқалады
. 
Жер
білігінің
орбита
жазықтығына
еңкіштенуіне
байланысты
тропиктік
жəне
полярлық
шеңберлер
ажыратылады
. 

97
35-
сурет
.
 
Жердің
 
орбита
 
бойымен
 
жылдық
 
қозғалысы
Жер
 
білігі
 – 
Солтүстік
жəне
Оңтүстік
полюстер
арқылы
өтеді
. 
Жердің
əрбір
бөлігінің
айналу
жылдамдығы
өзі
айналып
өтетін
қашықтыққа
байланысты
. 
Жер
бетіндегі
қозғалыссыз
қалатын
нүкте
– 
полюстер
, 65
о
солтүстік
жəне
оңтүстік
ендіктерде
айналу
жылдамдығы
195 
м
/
с
, 
ал
ең
жоғарғы
жылдамдық
(464 
м
/
с
) 
экватор
сызығы
бойында
байқалады
.
Экватор
– 
Жер
полюстері
арқылы
өтетін
айналу
білігін
перпен
-
дикуляр
жазықтықпен
қиып
өтетін
шеңбер
, 
ол
 
жер
бетін
Солтүстік
жəне
Оңтүстік
екі
жарты
шарға
бөліп
жатыр
. 
Экватордың
жалпы
ұзындығы
— 40 075 704 
км
-
ге
тең
. 
Экваторға
параллель
орналасқан
батыстан
шығысқа
қарай
орналасқан
шеңберлер
– 
параллель
 
деп
аталады
. 
Параллельдер
экватордан
солтүстікке
жəне
оңтүстікке
қарай
біртіндеп
қысқарып
, 
полюстерде
нүктеге
айналады
. 
Соған
сəйкес
параллельдер
бойындағы
нүктелердің
сызықтық
жылдамдығы
эква
-
тордан
полюске
жүрген
сайын
азайып
отырады
. 
Жердің
өз
білігінен
айналуы
арқылы
ойша
сызықтар
жүргізетін
болсақ
, 
солтүстік
жəне
оңтүстік
полюстерді
жалғастырып
жатқан
сызықтар
жүйесі
пайда
болады
. 
Ол
сызықтар
– 
меридиандар
 
деп
аталады
. 
Лондон
қаласы
маңында
орналасқан
Гринвич
 
обсерваториясы
 
арқылы
өтетін
меридиан
бастапқы
 
меридиан
(
немесе
нөлдік
) 
деп
аталады
(
36-
сурет
). 
Бастапқы
меридиандағы
уақыт
дүниежүзілік
 
уақыт
 
болып
танылады
. 

98
36-
сурет
.
 
Жер
 
экваторы
 
мен
 
бастапқы
 
меридиан
Жердің
өз
білігінен
айналуының
əсерінен
біздің
ғаламшарымыздың
параллельдер
бойымен
орналасқан
кез
келген
нүктесінде
уақыт
айырмашылығы
қалыптасады
.
Жер
 
тəуліктік
 
айналымы
кезінде
өз
білігінен
бір
тəулікте
айналып
шығады
. 
Қозғалыс
барысында
өзінің
кеңістіктегі
орнын
барынша
сақтайды
. 
Солтүстік
полюстен
қараған
кезде
Жер
шары
сағат
тіліне
қарсы
бағытта
қозғалады
(
таң
шығыстан
атып
, 
батыстан
батады
). 
Жердің
өз
білігінен
айналу
периодына
кеткен
уақыт
– 
тəулік
 
деп
аталады
. 
Тəулік
– 
жұлдыздық
 
тəулік
 
жəне
күн
 
тəулігі
 
деп
бөлінеді
. 
Күн
тəулігі
Жердің
меридиан
бойындағы
кез
келген
нүктесінің
Күннің
орталық
бөлігінен
айналып
өтуіне
кеткен
уақытпен
есептеледі
. 
Жұлдыздық
жəне
Күн
тəуліктерінің
арасында
соншалықты
үлкен
айырма
жоқ
. 
Əрбір
тəуліктің
басы
түн
ортасы
ауған
кезде
барлық
меридиан
бойымен
басталады
. 
Сондықтан
Жердің
беткі
бөлігі
бастапқы
ме
-
ридианнан
бастап
, 
əрбір
15
о
арқылы
24 
сағаттық
белдеуге
бөлінеді
. 
Əрбір
белдеулік
 
уақыт
жергілікті
жер
арқылы
өтетін
орта
меридиандағы
уақыт
көрсеткішімен
анықталады
. 
Көршілес
сағаттық
белдеудегі
уақыт
бір
-
бірінен
егер
ол
батысқа
қарай
болса
бір
сағат
кем
, 
егер
де
шығысқа
қарай
болса
бір
сағат
алға
айырмашылық
жа
-
сайды
. 
Егер
Гринвичтен
шығысқа
қарай
90
о
бойлықта
кеш
болса
, 
ал
Гринвичтен
батысқа
қарай
90
о
бойлық
бойында
таң
атады
. 
Жердің
пішінінің
шар
тəрізді
болуы
, 
оның
бір
меридиан
бойында
орналасқан
кез
келген
бөлігінде
, 
тəулік
ішіндегі
уақыт
көрсеткішінің
бірдей
бо
-
луына
себепші
болады
. 
Осы
көрсеткіш
– 
жергілікті
 
уақыт
 
деп
аталады
. 
Бойлық
бо
-

99
йынша
жергілікті
уақыт
батысқа
жəне
шығысқа
қарай
жүрген
сайын
бірнеше
сағатқа
ауысып
кетеді
. 
Бұл
елдер
арасындағы
байланысты
қиындатады
. 
Сондықтан
халықаралық
келісім
бойынша
1884 
жылы
белдеулік
уақыт
белгіленіп
, 
сағаттық
 
белдеу
 
жəне
сағаттық
 
уақыт
 
көрсеткіштері
енгізілді
. 
Сағаттық
белдеу
Гринвичтен
басталады
жəне
ол
нөлдік
сағаттық
 
белдеу
(
одан
батысқа
қарай
24) 
деп
аталады
. 
Одан
шығысқа
қарай
7
о
30
′
шығыс
бойлықта
– 1-
сағаттық
белдеу
, 22
о
30
′
шығыс
бойлықта
– 2-
сағаттық
белдеу
жəне
солай
жалғаса
береді
. 
Ең
соңында
24-
сағаттық
(
нөлдік
) 
белдеумен
аяқталады
. 
Сағаттық
белдеудің
ортасы
арқылы
сағаттық
 
уақыт
белгіленеді
. 
Сағаттық
белдеулер
шекарасы
бойлықтармен
сəйкес
келе
бермейді
, 
ол
көп
жағдайда
саяси
, 
шаруашылық
жағдайларды
ескере
отырып
, 
əкімшілік
шекараларға
сəйкестендіріледі
. 
Қазақстан
жері
екі
(4 
жəне
5) 
сағаттық
белдеуде
орналасқан
. 
180
о
меридиан
сызығы
арқылы
календарлық
 
уақыт
 
ауы
-

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: