қалқандар мен тақталардан

126
Сондықтан
мұндай
аймақтарды
параплатформа
 
(
қозғалмалы
) 
деп
атайды
. 
Ішкі
күштердің
əсерінен
кейбір
платформалардың
іргетасында
терең
жарықтар
пайда
болып
, 
интрузивті
жыныстардың
жаппай
жоғары
көтерілуі
жүреді
. 
Соның
əсерінен
жарылыс
күшті
жүрген
Сібір
жəне
Үндістан
платформаларында
бағалы
металдар
мен
асыл
тастардың
бай
кен
орындары
көптеп
түзілген
. 
49-
сурет
.
 
Тектоникалық
 
деформациялардың
 
кең
 
тараған
 
түрлері
Геосинклиналдар
аумағында
тектоникалық
жарықтар
жиілігі
жоғары
болғандықтан
ішкі
күштердің
ықпалы
күшті
байқалады
. 
Сондықтан
магманың
жоғары
көтерілуі
қарқынды
жүреді
, 
бұл
өз
тарапынан
жанартау
атқылауы
, 
жер
сілкіну
құбылыстарына
себепші
болады
. 
Геосинклиналдарда
ішкі
күштер
əсерінен
қатпарлану
қозғалыстары
жүреді
. 
Соның
нəтижесінде
антиклиналь
(
тау
жо
-
талары
), 
синклиналь
(
тау
аралық
жəне
тау
алды
ойыстары
) 
жəне
моноклинальдар
(
бір
бағытта
ғана
еңкіш
тегіс
жерлер
) 
түзіледі
(
49-
сурет
).
Кавказ
таулы
аймағында
Үлкен
Кавказ
, 
Кіші
Кавказ
жоталары
антиклинорийлерге
, 
ал
олардың
арасындағы
Колхида
мен
Ленко
-
рань
ойпаттары
синклинорийлерге
сəйкес
келеді
. 
Мұндай
құрылым
Гималай
тауы
мен
Үнді
-
Ганг
ойпатына
да
тəн
. 
4.3.
Жер
 
бедерінің
 
қалыптасуына
 
əсер
 
етуші
 
факторлар
Жер
бедерінің
барлық
пішіндерінің
қалыптасуына
əсер
етуші
күштер
екі
топқа
– 
ішкі
 
(
эндогендік
)
 
жəне
 
сыртқы
 
күштерге
 
(
экзогендік
) 
жіктеледі
. 
Ішкі
күштер
(
оны
кейде
тектоникалық
қозғалыс
деп
те
атайды
) 
Жердің
ішкі
қойнауындағы
жылу
, 
химиялық
жəне
радиоактивтік
энергия
əсерінен
жер
қыртысында
тау
 
түзілуі
мен
тербелмелі
 
қозғалыстарды
туғызады
. 
Тау
түзілуі
жер
қыртысындағы

127
қатпарлықтардың
түзілуіне
, 
терең
тектоникалық
жарықтардың
пай
-
да
болуына
жəне
осы
жарықтар
бойымен
жекелеген
жер
қыртысы
бөліктерінің
тік
қозғалыстарға
ұшырауына
, 
магманың
сыртқа
құйылуына
əсер
етеді
(
50-
сурет
). 
1 2 3
1 - 
ендік
 
бағытта
 
жақындау
, 2 - 
ендік
 
бағытта
 
қашықтау
, 3 - 
қарма
-
қарсы
 
қашықтау
50-
сурет
.
 
Жер
 
қыртысындағы
 
қозғалыстар
 
түрлері
Тербелмелі
қозғалыстар
жер
қыртысының
біртіндеп
көтерілуі
мен
төмен
түсуіне
, 
соның
нəтижесінде
мұхит
деңгейінің
көтерілуі
мен
төмендеуіне
себепші
болады
. 
Тербелмелі
қозғалыстар
қайтымды
сипат
алады
, 
яғни
жоғары
көтерілген
жер
қыртысы
қайта
төмен
түсуі
немесе
майысып
, 
төмен
түскен
жерлер
қайта
көтерілуі
мүмкін
. 
Ал
тау
түзілуі
кезінде
қатпарлануға
ұшыраған
жерлер
, 
сондай
-
ақ
жарықтар
бойымен
жылжып
кеткен
бөліктер
енді
қайтып
қалпына
келмейді
. 
Жанартау
атқылауы
мен
жер
сілкінуі
де
осы
ішкі
күштердің
нəтижесі
болып
табылады
. 
Демек
, 
литосфералық
тақталарды
қозғалысқа
келтіріп
, 
мате
-
риктер
пішіндері
мен
мұхиттар
айдынын
өзгертуші
басты
күш
те
осы
ішкі
күш
болып
табылады
. 
Материктердегі
ірі
жазықтар
мен
таулар
, 
мұхит
табанындағы
қазаншұңқырлар
мен
суасты
орта
жо
-
талары
да
ішкі
күш
əрекеті
нəтижесінде
түзілген
жер
бедерінің
ірі
құрылымдары
болып
саналады
.
Жер
қыртысындағы
ішкі
күштер
əсерінен
болатын
қозғалыстарды
жалпы
атпен
– 
тектоникалық
 
қозғалыстар
деп
атайды
. 
Тектоникалық
қозғалыстар
байқалатын
жер
қыртысының
700 
километрге
дейінгі
бөлігі
– 
тектоносфера
деп
аталады
. 
Бұл
жер
қыртысы
мен
жоғарғы
мантияның
жалғасқан
бөлігіне
сəйкес
келеді
.
Магманың
қозғалуы
мен
құйылу
ерекшелігіне
қарай
жəне
тау
жыныстары
қабаттарының
орналасу
жағдайына
байланысты
тектоникалық
құрылымдардың
негізгі
түрлері
ажыратылады
.
Тау
жыныстарының
бастапқы
жазық
бағыттағы
жату
жағдайы
-

128
ның
бұзылуын
–
дислокация
(
латын
тілінде
dislokatio
– 
орын
ауы
-
стыру
деген
мағына
береді
) 
деп
атайды
. 
Тектоникалық
дислокациялар
жалпы
екі
топқа
бөлінеді
– 
қатпарлы
немесе
пликативті
дислокация
(
латынша
plicatio 
– 
бүктелу
деген
сөз
) 
жəне
үзілмелі
немесе
дезъюнтивті
(
латын
тілінде
disjunctio
– 
ажырау
деген
мағына
береді
) 
дислокациялар
. 
Қатпарлы
дислокация
тау
жынысы
қабаттарының
иілуі
барысында
өз
тұтастығын
сақтап
, 
қатпарлануы
нəтижесінде
қалыптасады
.
Қатпарлы
деформациялардың
қарапайым
түрлері
антиклиналь
жəне
синклиналь
құрылымдары
деп
аталады
. 
Бұлар
қабаттардың
толқын
тəрізді
иілуінен
пайда
болады
. 
Қатпарлы
құрылымдар
жату
пішініне
байланысты
сызықты
жəне
үзілмелі
болып
екі
түрге
бөлінеді
. 
Созылмалы
қатпарлардың
ұзындығы
көлденеңінен
əлдеқайда
артық
, 
сондықтан
олар
бір
-
біріне
параллель
бағытта
ұзаққа
созылып
, 
геосинклинальдық
аймақтарда
құрайды
. 
Қатпарлы
аймақтардың
жер
бедері
тек
қана
қатпарлардың
түрлеріне
жəне
олардың
аумағына
ғана
емес
, 
сонымен
қатар
тау
жыныстардың
құрамы
мен
сыртқы
күштер
əрекетінің
қарқындылығына
жəне
тектоникалық
жағдайларға
байланысты
. 
Магматизм
 
жер
бедерінің
қалыптасуында
аса
маңызды
орын
алады
. 
Бұл
процесс
магманың
жер
қойнауынан
көтеріліп
шығуы
, 
суынуы
мен
қатаюы
жағдайларына
қарай
интрузиялық
 
магма
-
тизм
жəне
эффузиялық
 
магматизм
 
деп
бөлінеді
. 
Осы
процестер
нəтижесінде
интрузиялық
 
тау
 
жыныстары
(
латын
тілінде
intrusio
– 
итеру
деген
мағына
береді
) 
түзіледі
. 
Интрузия
– 
магманың
жер
бетіне
шығып
үлгермеген
бөліктерінің
жер
қыртысы
қабаттарына
еніп
, 
кристалданған
магма
есебінен
қалыптасқан
тау
жыныстары
. 
Жердің
ішкі
қабатында
қатқан
магма
баяу
суынып
, 
оның
толық
кристалдануына
жағдай
туғызады
. 
Бұлар
жер
қыртысында
əртүрлі
пішінді
интрузиялық
құрылымдарды
(
ба
-
толиттер
, 
лакколиттер
т
.
б
.) 
қалыптастырады
. 
Батолиттер
 – 
(
грек
тілінде
, 
batos
– 
тереңдік
, 
litos 
– 
тас
деген
мағына
береді
) 
негізінен
гранитоидтерден
, 
гранитті
диорттерден
тұратын
, 
қатпарлы
құрылымдар
жүрген
аймақтарда
жиі
ұшырасатын
, 
ауқымы
жүздеген
километрге
жететін
ірі
интрузиялық
құрылымдар
. 
Бұлар
кейіннен
олардың
үстін
жауып
жатқан
тау
жыныста
-
ры
қабаттарының
үгіліп
-
мүжілуі
нəтижесінде
ашылып
, 
сыртқы
күштердің
əсеріне
төзімділеу
болғандықтан
, 
жер
бетінде
қоршаған

129
ортадан
анық
дараланып
көрінетін
тау
жотасы
түрінде
кездеседі
. 
Батолиттер
Кордильера
тау
жүйесінің
Аляска
жотасында
, 
Үлкен
Кавказ
жоталарында
көптеп
кездеседі
.
Лакколиттер
 
– (
грек
тілінде
, 
lakkos
– 
шұңқыр
, 
үңгу
, 
lithos
– 
тас
деген
мағына
береді
) 
саңырауқұлақ
пішінді
, 
үсті
күмбез
тəріздес
, 
асты
тегіс
интрузифті
магматизм
құрылымдары
. 
Магма
өзі
жа
-
рып
шыққан
қабаттар
арасына
кірген
кезде
өзінен
жоғары
тұрған
қабаттарды
көтереді
де
, 
оларда
пайда
болған
қуыстарды
толтырады
. 
Соның
нəтижесінде
интрузиялық
жыныстармен
кіріккен
тау
жыныстарының
қабаттары
пайда
болады
. 
Беткі
шөгінді
тау
жыныс
-
тары
экзогендік
процестер
əсерінен
шайылып
кеткен
жағдайда
, 
лак
-
колиттер
жердің
бетіне
шығып
, 
əртүрлі
пішіндер
құрайды
. 
Əдетте
лакколиттер
жеке
дара
кездеседі
немесе
бірнеше
құрылымдарың
өзара
қосылуынан
күмбез
тəрізді
қыраттарға
айна
-
лады
. 
Солтүстік
Кавказда
– 
Машук
, 
Бештау
атты
таулы
аудандарда
, 
Қырымда
– 
Аю
-
Даг
, 
Кастель
сияқты
таулы
аймақтарда
кеңінен
таралған
(
51,52-
суреттер
).

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: