Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

121
жиынтығынан
құралған
. 
Рифттер
құрлықта
да
(
Шығыс
Африка
, 
Бай
-
кал
рифті
) 
таралады
. 
Басым
көпшілігі
Дүниежүзілік
мұхит
табанындағы
суасты
орта
жоталарына
сəйкес
келеді
. 
Литосфералық
тақталар
құрылымына
қарай
материктік
 
жəне
мұхиттық
болып
бөлінеді
. 
Олар
астенос
-
фера
бетімен
жылына
орташа
2-6 
см
жылдамдықпен
қозғалады
. 
Литосфералық
тақталардың
қозғалысы
геологиялық
уақыт
аралығында
материктер
мен
мұхиттардың
пішіні
мен
аумағының
өзгеріп
отырғандығынан
айқын
көрінеді
. 
Оған
жер
қыртысының
даму
тарихында
түзілген
материктер
(
Пангея
, 
Лавразия
, 
Гондвана
жəне
т
.
б
.) 
мен
мұхиттар
дəлел
болады
(
44-
сурет
).
а
ə
б
а
 - 240 
млн
 
жыл
 
бұрын
, 
ə
 - 160 
млн
 
жыл
 
бұрын
, 
б
 - 
қазіргі
 
материктер
 
пішіні
 
44-
сурет
.
 
Материктер
 
мен
 
мұхиттар
 
аумағы
 
мен
 
пішінінің
 
өзгеруі
(
А
. 
Вегенер
 
бойынша
)
Геологиялық
уақыт
аралығында
материктер
орнының
өзгеруі
ондағы
табиғат
жағдайларының
да
өзгеруіне
əкеліп
соқты
. 
Африканың
экваторлық
бөлігінде
таралған
мұздық
шөгінділер
бұл
құрлықтың
ертеректе
полюске
жақын
орналасқанын
, 
ал
керісінше
, 
Антарктидада
тас
көмір
кен
орындары
мен
тасқа
айналған
ағаш
тəрізді
папоротник
қалдықтарының
табылуы
бұл
материктің
кезінде
экватор
маңында
орналасқанын
дəлелдейді
.
Литосфералық
тақталардың
қозғалыстары
мен
тіршілік
дүниесінің
даму
тарихы
бір
-
бірімен
тығыз
байланысты
. 
Əр
материктегі
тіршілік
дүниесінің
қазба
қалдықтарын
салыстырмалы
түрде
зерттеу
арқылы
алынған
деректерді
пайдалана
отырып
, 
гео
-
логтар
материктердің
орны
мен
даму
кезеңдерін
, 
ондағы
өзгерістерді
анықтайды
. 
Литосфералық
тақталар
қозғалысы
негізінен
мантия
затының
өзгерістеріне
байланысты
жүзеге
асады
. 
Тақталардың
қозғалысы
мантия
затының
тік
көтерілуінен
пайда
болатын
жарықтар
бойы
-

122
мен
жүреді
. 
Тақталарды
бөліп
жататын
ірі
жарықтар
жүйесі
жер
қыртысы
неғұрлым
жұқа
болатын
мұхит
табанында
қалыптасады
. 
45-
сурет
.
 
Литосфералық
 
тақталар
 
жəне
 
олардың
 
қозғалу
 
бағыттары
Мұхит
табанындағы
жарықтар
бойымен
көтерілген
магманың
есебінен
тақталардың
шеткі
бөліктері
биіктеп
, 
суасты
 
орта
 
жота
-
лары
түзіледі
(
45-
сурет
). 
Барлық
мұхиттардың
табанында
таралған
біртұтас
суасты
орта
жоталарының
жалпы
ұзындығы
75 
мың
км
асады
, 
ені
2 
мың
км
, 
ор
-
таша
биіктігі
3-4 
мың
метрге
жетеді
.
Суасты
орта
жоталарының
остік
бөлігі
арқылы
өтетін
рифттердің
тереңдігі
2 
км
, 
ені
12-15 
км
жетеді
. 
Рифттерден
шыққан
лава
мұхиттық
тақталардың
аумағын
ұлғайтып
, 
жер
қыртысын
да
қалыңдатады
. 
Осы
қозғалыстардың
нəтижесінде
мұхит
табандарын
-
да
рифтілік
жер
қыртысы
қалыптасады
.
Рифттер
бойымен
литосфералық
тақталар
бір
-
бірінен
ендік
бағытта
алшақтайды
. 
Олардың
қозғалу
жылдамдығы
жылына
бірнеше
сантиметрден
бірнеше
ондаған
сантиметрге
дейін
жетеді
. 
Тақталар
қозғалысы
жылдамдығының
мөлшері
жер
қойнауындағы
тектоникалық
қозғалыстардың
əсеріне
тəуелді
болып
келеді
. 
Мұхит
табанындағы
суасты
орта
жоталарының
бойымен
литосфералық
тақталардың
ажырау
шекарасы
– 
спрединг
 
зонасы
өтеді
(
46-
сурет
).
Мұхит
табанында
суасты
орта
жоталарын
кесіп
өтетін
көлденең
тектоникалық
жарықтар
күрделі
жүйесі
таралған
. 
Оларды
трансформдық
 
жарықтар
деп
атайды
(
47-
сурет
). 

123
46-
сурет
.
 
Екі
 
литосфералық
 
тақтаның
 
ажырауы
 (
спрединг
 
зонасы
)
Осындай
жарықтардың
бойында
Атлант
мұхиты
табандарында
Оуэн
жəне
Романш
шұңғымалары
орналасқан
.
1 - 
суасты
 
орта
 
жоталары
, 2 - 
шұңғымалар
, 3 - 
трансформды
 
жарықтар
, 4 - 
мұхиттық
 
рифттер
, 5 - 
құрлықтық
 
рифттер
, 
6 - 
ежелгі
 
платформалар
, 7 - 
геосинклинальды
 
белдеулер
, 8 - 
мұхит
 
табаны
47-
сурет
.
 
Литосфералық
 
тақталар
 
жəне
 
олардың
 
құрылымы
Əртүрлі
литосфералық
тақталардың
əрекеттесу
аудандарында
түрліше
тектоникалық
өзгерістер
жүзеге
асады
. 
Тығыздығы
мен

124
салмағы
салыстырмалы
түрде
жоғары
болатын
мұхиттық
тақтаның
шеткі
бөліктері
45
0
еңкіштікте
күрт
майысып
, 
материктік
тақтаның
астына
енеді
. 
48-
сурет
.
 
Материктік
 
жəне
 
мұхиттық
 
тақталардың
 
жымдасуы
 
(
субдукция
 
зонасы
)
Құрылымы
əртүрлі
екі
тақта
түйісетін
осы
аймақта
мұхиттағы
ең
терең
шұңғымалар
 
пайда
болады
. 
Литосфералық
тақталардың
осындай
жымдасу
аймақтары
субдукция
 
зонасы
 
деп
аталады
(
48-
су
-
рет
). 
Ал
құрылымы
ұқсас
екі
материктік
тақта
соқтығысқан
жағдайда
олардың
шеткі
бөліктері
көтеріліп
, 
қатпарлану
жүреді
. 
Дүниежүзіндегі
аса
ірі
Гималай
тауы
Үндістан
жəне
Еуразия
тақталарының
соқтығысу
ауданында
көтерілген
. 
Литосфералық
тақталар
саны
тұрақты
емес
; 
геологиялық
уақыт
аралығында
олар
рифттер
арқылы
бөлшектеніп
немесе
тектоникалық
қозғалыстар
əсерінен
қайта
бірігіп
отырады
. 
Қазіргі
кезде
Жер
ша
-
рында
7 
ірі
жəне
ондаған
ұсақ
литосфералық
тақталар
ажыратылады
. 
Материктік
 
жəне
 
мұхиттық
 
жер
 
қыртысы
. 
Литосфераның
беткі
жұқа
қабығы
жер
қыртысын
құрайды
. 
Ол
құрамы
мен
құрылысына
қарай
материктік
 
жəне
мұхиттық
 
деп
бөлінеді
. 
Материктік
жер
қыртысының
жоғарғы
бөлігінде
шөгінді
жы
-

125
ныстар
қабаты
, 
ал
одан
төменде
геофизикалық
деректер
бойынша
, 
гранит
жəне
базальт
қабаттары
орналасқан
. 
Гранит
жəне
базальт
қабаттарының
шекаралас
бөліктерінде
сейсмикалық
толқындардың
жылдамдығы
күрт
өзгеретіні
байқалған
. 
Мұхиттық
жер
қыртысында
гранит
қабаты
болмайды
жəне
шөгінді
жыныстар
қабаты
салыстырмалы
түрде
жұқа
болып
келеді
. 
Материктер
мен
мұхиттардың
шекаралас
аймақтарында
жер
қыртысы
өтпелі
сипат
алады
. 
Жер
қыртысының
осындай
құрылымы
Еуразияның
Тынық
мұхитымен
шектескен
бөлігінде
кездеседі
. 
Оған
аралдар
доғасы
мен
оны
бойлай
орналасқан
терең
мұхит
шұңғымалары
дəлел
болады
. 
Материктік
жер
қыртысы
платформалар
мен
геосинклиналдарға
 
жіктеледі
. 
Платформалар
аумағында
жер
бедері
көбінесе
, 
жазық
болып
келеді
. 
Мұндай
жер
бедері
ұзақ
уақыт
бойы
сыртқы
күштер
əсерінен
жер
бетінің
тегістелуінің
нəтижесінде
қалыптасады
.
Жазық
-
платформалық
аймақтар
құрлық
ауданының
шамамен
53%-
ын
алып
жатыр
. 
Дүниежүзіндегі
аса
ірі
Шығыс
Еуропа
, 
Батыс
Сібір
, 
Ұлы
Қытай
, 
Ұлы
жазық
пен
Орталық
жазық
, 
Амазонка
, 
Ла
-
Плата
жəне
т
.
б
. 
жазықтар
платформалық
құрылымдарда
орналасқан
.
Негіздері
архей
мен
протерозойда
қаланған
ежелгі
платформалар

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: