Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

156
ция
 
зонасы
, 
судың
тік
бағыттағы
циркуляциялық
жəне
еркін
 
гравитациялық
 
ауысу
 
қабаты
болып
саналады
. 
Судың
деңгейі
жаңбыр
жауған
сайын
жəне
қар
еріген
маусымға
қарай
өзгеріп
оты
-
рады
.
Уақытша
суға
толық
қаныққан
қабат
. 
Мұндағы
процестердің
жүру
қарқыны
жерасты
суы
деңгейінің
өзгеруіне
, 
жер
бетінен
оқтын
-
оқтын
сіңген
сулардың
мөлшерімен
байланысты
. 
Бұл
қабатта
судың
циркуляциясы
жазық
бағытқа
ауысады
, 
бірақ
карст
аймағының
шет
жағаларында
жерасты
суының
деңгейі
төмендеу
болады
. 
Оның
ше
-
карасы
жерасты
еспе
 
суы
бетінің
ең
жоғарғы
жəне
су
өткізбейтін
қабаттың
ең
төменгі
деңгейлеріне
сəйкес
келеді
.
Карст
пішіндері
мен
карст
құбылыстары
Орыс
жазығында
, 
Қырым
, 
Кавказ
, 
Орал
тауларында
, 
Балқан
түбегінде
, 
АҚШ
-
та
, 
Қытайда
, 
Түркияда
жиі
кездесіп
тұрады
. 
Қазақстанда
көптеген
кішігірім
карст
пішіндері
Қаратау
жотасында
, 
Маңғыстауда
жəне
Үстірт
жазықтарында
дамыған
.
Жер
үсті
карст
пішіндері
ашық
жəне
жабық
болуына
қарай
бөлінеді
. 
Ашық
карст
пішіндер
таулы
аудандарға
тəн
, 
ең
көп
кездесетін
жері
– 
Жерорта
теңізі
маңы
. 
Олардың
таралу
жиілігі
ор
-
мандарды
жаппай
кесумен
де
байланысты
. 
Ашық
 
карст
пішіндерінің
кең
таралған
түріне
 
карр
микро
жер
бедері
жатады
. Kapp 
деп
тереңдігі
1-2 
метрге
жететін
карбонатты
тау
жыныстары
бетіндегі
көптеген
жарықтарды
, 
жылғаларды
жəне
со
-
ларды
бөлетін
кішігірім
үшкір
тіске
ұқсас
қырқалар
жүйесін
атайды
. 
Каррлардың
пайда
болу
себебі
жаңбыр
сулары
мен
еріген
қардың
сулары
карбонаттық
тау
жыныстарының
үстімен
ағып
өту
бары
-
сында
жарықшақтар
бойымен
төмен
сіңіп
, 
олардың
қабырғаларын
ерітіп
, 
кеңейтеді
. 
Жарықтар
мен
қырқалар
бір
-
біріне
параллель
не
-
месе
қиылысқан
күрделі
карст
микропішіндерін
құрайды
. 
Егер
жарықтар
тау
жыныстары
қабаттарының
құлауымен
сəйкес
келсе
, 
қырқалар
мен
жарықтар
бір
-
біріне
параллель
болуы
мүмкін
. 
Бірақ
көп
жағдайда
каррлардың
қырқалары
ретсіз
орнала
-
сып
, 
бірімен
-
бірі
қиылысып
жан
-
жаққа
тармақталып
жəне
қайта
қосылып
жатады
. 
Мұндай
жағдайда
карсты
микропішіндері
кең
өлкені
қамтып
, 
көп
тісті
тараққа
ұқсас
каррлық
 
алаңдарды
немесе
каррлық
 
аймақтарды
түзеді
(
75-
сурет
).
Егер
карст
түзуші
жыныстардың
бетін
борпылдақ
бос
жыныстар
жауып
жатса
, 
жабық
карст
пішіндері
қалыптасады
. 
Бұл
құрылымдар
жазық
жерлерге
тəн
, 
мысалы
Ресейдің
жазықтары
. 

157
75-
сурет
. 
Оңтүстік
-
Шығыс
 
Қытайдағы
 
Юннань
 
карст
 
құрылымдары
Судың
тік
бағыттағы
циркуляциясы
мейлінше
қарқынды
болса
карст
тау
жыныстарының
еру
процесі
нəтижесінде
оқпандар
 
(
по
-
норлар
) 
деген
қуыс
пішіндердің
пайда
болуына
əкеліп
соғады
. 
Бұл
жердің
бетінде
тік
келген
табиғи
құбырлар
іспетті
беті
ашылған
жарықтар
мен
індер
тəріздес
көрініс
береді
. 
Тереңіректе
оқпандар
судың
тік
бағыттағы
циркуляциясы
нəтижесінде
əртүрлі
қуыстардың
жүйесіне
ауысады
. 
Оқпандар
ұлғайған
сайын
екінші
карстық
пішіндерге
, 
карстық
 
шұңқырларға
 
(
воронка
) 
ауысады
. 
Карстық
шұңқырлар
жер
бетінде
жиі
тараған
. 
Олардың
көлемі
жəне
сыртқы
бейнесі
карстқа
ұшыраған
тау
жыныстарының
түрлері
мен
геологиялық
құрылымына
тəуелді
. 
Карстық
шұңқырлардың
пайда
болуы
тау
жыныстарының
еріп
, 
сумен
шайылып
кету
процесімен
бірге
сазды
жəне
ұсақ
құмайтты
бөлшектердің
төмен
сүзіліп
кетуімен
орайласа
жүреді
, 
яғни
суф
-
фозия
процесімен
тығыз
байланысты
. 
Мұндай
пішіндерді
карсты
-
суффозиялық
 
шұңқырлар
 
деп
атайды
. 
Карстық
пішіндерге
тəн
ерекшеліктердің
бірі
– 
олардың
сыртқы
бейнесінің
тұрақсыздығы
, 
бір
пішіннен
екіншісіне
жиі
ауысуы
. 
Кішігірім
жайпақтау
келген
тұйық
көлшіктер
тереңдей
бере
карстық
шұңқырларға
ауысады
, 
ал
карстық
құдықтардың
ернеулері
тегістеле
келе
тағы
да
сол
карстық
шұңқырлардың
түзілуіне
əкеп
соғады
. 
Егер
оқпандар
одан
əрі
карст
процесіне
ұшырай
берсе
, 
олардың
көлемі
ұлғайып
, 
табиғи
құдықтар
мен
шахталарға
айналады
. 

158
Полья
 
– 
көлденеңі
бірнеше
километрге
, 
кейде
ондаған
кило
-
метрге
жететін
, 
табаны
тегіс
, 
жан
-
жағы
тік
тұйық
ойпаңдар
. 
Олар
бірнеше
қазаншұңқырлардың
бір
-
бірімен
қосылуынан
немесе
жер
астындағы
карстық
қуыстардың
төбесі
опырылып
, 
құлап
түсуінен
пайда
болады
. 
Кейбір
ірі
пішіндердің
жаратылысы
тектоникалық
құрылымдармен
де
байланысты
. 
Үлкен
үңгірлердің
түбінде
жерасты
өзендері
мен
көлдері
де
кездеседі
. 
Кейбір
үңгірлерде
мұз
сүңгілері
мен
кристалдары
, 
ал
карбонатты
тау
жыныстарынан
тұратын
үңгірлерде
ерекше
карст
құрылымдары
– 
сталактит
, 
сталагмит
атты
табиғи
бағаналар
түзіледі
(
76-
сурет
).
76-
сурет
.
 
Динар
 
таулы
 
қыратындағы
 
Постойна
 
үңгірі
Сталактит
 
(
грек
тілінде
– 
stalaktas
, 
тамып
тұратын
) – 
үңгірлер
-
дің
төбесінен
түтікше
, 
шашақ
, 
тарақтың
тісі
тəріздес
жоғарыдан
төмен
қарай
біртіндеп
өсетін
тамшылап
аққан
минералданған
сулардың
кебуінен
түзіледі
(
77-
сурет
).
Сталагмит
 
(
грек
тілінде
,
 stalagma
– 
тамшы
деген
мағына
береді
) 
– 
үңгірлердің
түбіне
тамшылаған
минералды
сулардың
əсерінен
төменнен
жоғары
қарай
біртіндеп
өсетін
минералдық
түзілім
. 
Бір
мезгілде
қарама
-
қарсы
жақтан
өскен
минералдық
түзілімдер
қосылып
, 
біртұтас
бағаналар
құрайды
.

159
Гляциалдық
 
 
жəне
 
тоңдық
 
процестер
 
əрекетінен
 
қалыптасатын
 
жер
 
бедері
 
пішіндері
. 
Мұздық
жер
бедерінің
түзілу
процестері
мұз
əрекетімен
тікелей
байланысты
. 
Мұндай
процестердің
дамуы
үшін
жер
бетінің
белгілі
бір
аймағында
мұздықтың
ұзақ
уақыт
сақталып
тұруы
қажет
.
77-
сурет
.
 
Израильдегі
 
Сорек
 
үңгіріндегі
 
құрылымдар
Мұндай
мұздықтың
пайда
болуы
мен
ұзақ
уақыт
сақталуына
қажетті
жағдай
нивальды
климат
тəн
аудандарда
– 
биік
тау
бастары
мен
полярлық
аймақтарда
орналасқан
жазық
жерлерде
қалыптасады
.
Егер
жер
бетінің
қандай
да
бір
бөлігі
хионосфера
шегінде
болса
, 
онда
мұз
қалыптасу
жағдайының
ықтималдығы
жоғарылайды
. 
Хио
-
носфера
 
– 
өз
құрамында
атмосфералық
ылғалдың
басым
көпшілігі
қатты
күйде
болатын
тропосфера
қабаты
. 
Мұнда
қар
жауу
басым
бо
-
лып
, 
үнемі
қар
мен
мұз
сақталуы
мүмкін
. 
Хионосфераның
төменгі
шегі
– 
қар
 
сызығы
деп
аталады
. 
Қар
шекарасының
биіктік
деңгейі
климат
жағдайына
тікелей
байланысты
. 
Табиғи
мұз
– 
су
 
мұзы
жəне
қар
 
мұзы
болып
ажыратылады
. 
Су
мұзы
құрлықтағы
судың
немесе
мұхит
суының
мұз
боп
қатқан
кезінде
пайда
болса
, 
қар
мұзы
қардың
қатаюынан
пайда
болады
. 
Қар
сан
мəрте
қату
мен
ерудің
жəне
кысымның
нəтижесінде
бада
-
надай
ірі
түйіршікті
құрылымға
, 
фирнге
(
түйіршікті
тығыз
қарға
) 
айналады
. 
Одан
əрі
өзгеру
нəтижесінде

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: