Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

143
да
бір
экзогендік
жер
бедерін
құратын
процестердің
энергиялық
көзі
– 
гравитация
немесе
ауырлық
күші
. 
Бұл
күштер
аркылы
неше
түрлі
опырылулар
, 
қорымдар
, 
жылжымалар
, 
қар
көшкіндері
жəне
т
.
б
. 
қиратқыш
табиғи
құбылыстар
пайда
болады
.
Экзогендік
процестердің
жалпы
энергиясының
негізгі
көзінің
бірі
– 
Жердің
өз
білігі
бойымен
жəне
Күннің
төңірегінде
қозғалуы
, 
осының
əсерінен
жылдың
төрт
мезгілінің
болуы
жəне
күн
мен
түннің
ауысуы
жүзеге
асады
. 
Ауа
температурасының
, 
жауын
-
ша
-
шын
мөлшерінің
жəне
табиғи
қиратқаш
құбылыстардың
маусымдық
өзгеруі
, 
жалпы
айтқанда
, 
жер
бедері
пішіндерінің
құрылуына
едəуір
əсер
ететін
бүкіл
табиғи
ландшафтының
жаңаруы
осы
құбылыстармен
байланысты
. 
Сонымен
қатар
Жердің
өз
білігі
бойы
-
мен
айналуы
жер
бедерінің
өзгеруіне
тікелей
ықпалын
тигізеді
.
Сыртқы
күштер
болып
табылатын
күн
сəулесінің
энергиясы
мен
ауырлық
күші
эндогендік
əрекет
нəтижесінде
қалыптасқан
жер
бедері
пішіндерін
бұзумен
қатар
, 
жер
бедерінің
жаңа
пішіндерін
де
түзеді
.
60-
сурет
.
 
Бедлендтің
 
түзілуі
: 
1 - 
қатты
 
кристалды
 
жыныстар
 
қабаты
, 2 - 
суға
 
тез
 
шайылатын
 
жыныстар
Шөлді
аймақтарда
жаңбыр
сирек
болғанымен
нөсер
түрінде
жауып
, 
беткі
бөлігі
өсімдік
жамылғысымен
қорғалмаған
тау
жы
-
ныстарын
тез
арада
шайып
, 
өзімен
бірге
ағызып
кетіп
отырады
. 
Сондықтан
да
шөлдердің
басым
көпшілігінде
ежелгі
жəне
қазіргі
ағын
су
əрекеті
нəтижесінде
түзілген
жыралар
мен
сайлар
, 
құрғақ
өзен
арналары
көптеп
кездеседі
. 
Тау
етектері
арқылы
ағып
өтетін
өзендер
жер
бедерін
өте
күшті
тілімдейді
, 
жыралар
мен
сайлардың
жиілігі
соншалықты
, 
олар
лаби
-

144
ринт
сипатты
болып
кетеді
. 
Өйткені
мұнда
борпылдақ
, 
бос
жыныс
-
тар
көбірек
жинақталған
əрі
өзен
ағыны
еңкіштікке
байланысты
өте
жылдам
ағады
. 
Сондықтан
шөгінді
жыныстардың
шайылу
деңгейі
қарқынды
жүреді
. 
Осындай
жолмен
түзілген
жер
бедерін
бедленд
деп
атайды
(
60-
сурет
). 
Бедленд
ағылшын
тілінде
«
жаман
жер
» 
деген
ұғымды
білдіреді
. 
Бедлендтер
түгелдей
жарамсыз
жерлер
болып
табылады
, 
олардың
кең
таралған
аудандары
АҚШ
жеріндегі
Ұлы
жазықтар
, 
Орта
Азияның
тау
алды
жазықтары
, 
Кіші
Азия
жəне
Үндістан
түбектерінің
тау
алды
бөліктері
.
Үгілу
 
жəне
 
беткейлік
 
процес
. 
Литосферанын
беткі
бөлігінің
əртүрлі
факторлардың
(
ауа
, 
су
, 
организмдер
) 
əсерінен
үздіксіз
өзгерістерге
ұшырап
отыруы
, 
магмалық
, 
метаморфтық
жəне
шөгінді
таужыныстары
есебінен
сол
жерде
қалыптасып
, 
сақталып
қалған
үгілген
таужыныстарының
жиынтығын
үгілу
 
қабығы
деп
атайды
.
Үгілу
қабығының
түрі
жəне
қалындығы
көптеген
табиғи
факторларға
байланысты
. 
Оның
қалыптасуына
алдымен
жоғарғы
температура
мен
мол
ылғал
болуы
зор
ықпал
етеді
. 
Сыртқы
күштердің
негізі
біріне
-
бірі
жалғасып
кететін
үш
тізбекті
əрекеттер
жүйесінен
тұрады
: 
1) 
үгілу
 
– 
тау
жыныстарының
бұзылуы
, 
бұл
əрекет
жер
бедерін
түзбейді
, 
тек
қана
үгілу
өнімдерін
даярлайды
; 
2) 
денудация
 
– 
үгілген
өнімдердің
тау
беткейлерімен
төмен
сыбағалы
салмағына
қарай
сырғуы
;
3) 
аккумуляция
 
–
үгілу
өнімдерінің
бір
жерден
екінші
жерге
та
-
сымалдануы
. 
Соңғы
екі
əрекеттің
əсерінен
тегістелген
жазық
жерлер
(
пенеплен
) 
түзіледі
. 
Үгілу
əрекеті
нəтижесінде
тау
жыныстарының
химиялық
құрамы
өзгеріске
ұшырамаса
 
физикалық
 
үгілу
,
ал
минералдық
құрамы
өзгеріске
ұшырай
отырып
үгітілсе
, 
химиялық
 
үгілу
деп
аталады
. 
Тау
жыныстарының
кристалдық
торларының
əртүрлі
температуралық
өзгерістер
əсерінен
кеңеюі
мен
сығылуының
түрліше
болуы
физикалық
үгілуге
негіз
болады
. 
Бұл
өзгерістер
жыл
маусымдары
айқын
ажыратылатын
аудан
-
дар
мен
климат
континенттілігі
жоғары
болатын
, 
əсіресе
, 
тəуліктік
температура
үлкен
айырмашылық
жасайтын
жерлерде
қарқынды
жүреді
. 
Мұндай
аудандарда
үгілу
өнімдері
жер
бедерінің
ерекше
түрлері
– 
қиыршық
тасты
қорымдарды
түзеді
(
61-
сурет
).

145
61-
сурет
.
 
Іле
 
Алатауы
 
етегіндегі
 
қорымдар
Тау
жыныстарындағы
ұсақ
жарықшақтарға
су
кіріп
, 
ол
кеңейеді
, 
түнге
қарай
мұз
қатып
, 
жарықтар
одан
əрі
ұлғаяды
. 
Мұндай
құбылыс
поляр
маңы
мен
биік
таулы
жерлерге
, 
Сахара
сияқты
табиғаты
қатал
шөлді
аудандарға
тəн
. 
Химиялық
үгілу
– 
тау
жыныстары
мен
минералдардың
құрамындағы
реакцияға
тез
түсетін
заттардың
(
оттегі
, 
көмірқышқылдары
, 
əртүрлі
тұздар
, 
қышқылдар
, 
негіздер
) 
ауадағы
су
буының
көмегімен
өзгеруі
жəне
өзара
əрекеттесуі
нəтижесінде
бұзылуы
. 
Сондықтан
да
химиялық
үгілу
ылғалды
, 
ыстық
климат
жағдайындағы
субтропиктер
мен
тропиктерге
, 
сондай
-
ақ
теңіз
маңы
аудандарына
тəн
. 
Əдетте
, 
үгілудің
барлық
əрекеттері
қатар
жүріп
отырады
, 
сондықтан
да
айқын
басымдылық
танытатын
əрекет
түрі
бірінші
кезекте
айтылады
. 
Өсімдіктер
мен
жануарлар
дүниесі
де
белгілі
дəрежеде
физикалық
жəне
химиялық
үгілу
əрекеттеріне
қатысып
, 
кейде
оның
жүру
қарқынын
да
күшейтеді
. 
Бұл
процесс
биологиялық
 
үгілу
 
деп
аталады
.
Үгілген
тау
жыныстары
салмағына
қарай
төмен
сырғуы
неме
-
се
тік
беткейлерден
етекке
құлауы
мүмкін
. 
Олар
кейде
өздерімен
бірге
басқа
да
тау
жыныстарын
сырғытып
, 
ілестіре
кетеді
. 
Етекке
құлап
түскенде
тау
жыныстары
көбінесе
, 
өзара
соқтығысып
, 
сынып
, 
ұсақталады
. 
Неғұрлым
майда
бөлшектер
желмен
ұшырылып
, 
шаң
-
тозаңға
айналады
. 
Үгілудің
барлық
түрлері
биік
таулардың
аласаруына
, 
керісінше
, 
неғұрлым
ойыс
жатқан
жерлерді
толтыру
арқылы
жер
бедерінің
тегістелуіне
себепші
болады
. 

146
Тау
жыныстарының
үгілу
мерзімі
ұзаққа
созылатын
процесс
. 
Үгілу
қабаттарының
əрқайсысының
қалыптасуының
өзінің
табиғи
белдеулілік
сипаты
бар
. 
Кесек
тасты
үгілу
қабықтары
полярлық
биік
таулы
өлкелерде
, 
сонымен
биік
таулы
шөлдерде
кездеседі
. 
Гидрослюдалық
үгілу
қабығы
суық
жəне
қоңыржай
белдеулерге
тəн
. 
Қызыл
түсті
үгілу
қабықтары
– 
ыстық
жəне
ылғалды
климат
əсерінен
субтропиктік
зоналарда
, 
ал
латеритті
қабықтар
– 
алю
-
миний
силикаттарының
ыстық
жəне
ылғалды
экваторлық
климат
жағдайындағы
химиялық
үгілу
нəтижесінде
қалыптасады
.
Үгілу
қабығының
қолданбалы
маңызы
зор
. 
Көптеген
маңызды
пайдалы
казбалар
: 
боксит
, 
темір
кені
, 
никель
, 
кобальт
жəне
хром
кеңдерінің
кейбір
түрлері
, 
осы
үгілу
қабығымен
бірге
түзіледі
. 
Түрлі
түсті
минералдардың
шашыранды
кен
орындарын
іздестіруде
үгілу
қабығын
зерттеудің
мəні
зор
.
Дүниежүзінде
əртүрлі
геологиялық
дəуірлерде
қалыптасқан
үгілу
қабығы
кең
таралған
. 
ТМД
аумағында
протерозой
эрасының
үгілу
қабығы
Карелия
мен
Украинада
, 
девон
кезеңінің
қабығы
Ти
-
ман
бұйратында
, 
мезозой
мен
төменгі
кайнозой
дəуіріңдегі
үгілу
қабықтары
Орал
тауында
жəне
Қазақстанның
Сарыарқа
өлкесінде
кездеседі
. 
Үгілу
əсіресе
, 
беткейлерде
қарқынды
жүреді
. 
Процестер
жүру
ерекшелігіне
қарай

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: