Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

147
62-
сурет
.
 
Экзогендік
 
беткейлердің
 
көріністері
Геоморфологиялық
ерекшелігіне
қарай
беткейлер
: 
опырыл
-
малы
, 
құламалы
 
(
қорымдар
), 
қар
 
көшкіндік
, 
жылысу
, 
басылу
, 
солифлюкциялық
, 
жаппай
 
шайылу
 
беткейлері
 
болып
жіктеледі
. 
Сонымен
қатар
беткейлер
эндогендік
 
жəне
экзогендік
 
беткейлер
 
болып
бөлінеді
. 
Эндогендік
беткейлердің
қалыптасуына
жер
қыртысындағы
тербелмелі
жəне
тік
қозғалыстар
, 
қатпарлану
мен
горст
-
грабендік
, 
интрузивтік
жəне
эффузивтік
магматизм
, 
батпақты
вулканизм
 
процестері
ықпал
етеді
. 
Ал
экзогендік
беткейлер
флювиалдық
, 
экзарациялық
, 
абразиялық
, 
криогендік
жəне
биогендік
процестер
əсерінен
қалыптасады
(
62-
сурет
).
63-
сурет
.
 
Солтүстік
 
Америкалық
 
денудациялық
 
пішіндер
Жалпы
табиғатта
тек
қана
эндогендік
немесе
экзогендік
жолмен
түзілген
беткейлер
сирек
кездеседі
, 
өйткені
бұл
екі
əрекет
бірін
-
бірі
толықтырып
, 
өзара
алмастырып
отырады
. 

148
Үгілу
өнімдерінің
жинақталуы
мен
тасымалдануына
байла
-
нысты
беткейлер
– 
денудациялық
 
жəне
 
аккумуляциялық
болып
бөлінеді
. 
Денудациялық
беткейлер
өз
тарапынан
структуралық
жəне
структуралық
 
емес
болып
ажыратылады
. 
С
. 
С
. 
Воскресенскийдің
жіктемесі
бойынша
беткейлердің
: 
нағыз
 
гравитациялық
 
беткейлер
,
 
блокты
 
қозғалысты
 
беткейлер
,
 
бос
 
жыныстардың
 
жаппай
 
сырғу
 
беткейі
 
жəне
 
делювийлік
 
беткей
-
лер
 
сияқты
типтері
бар
.
 
Жас
ерекшелігіне
қарай
беткейлік
жер
бедерінің
пенеплен
, 
педи
-
плен
 
педимент
 
деп
аталатын
түрлері
, 
сондай
-
ақ
тасты
шөлдер
мен
террасалары
да
ажыратылады
(
63,64-
суреттер
).
64-
сурет
. 
Еуропа
 
жеріндегі
 
ежелгі
 
педиплендер
Флювийлік
 
процестер
 
əрекетінен
 
қалыптасатын
 
жер
 
бедері
. 
Флювийлік
(
латын
тілінде
, 
өзен
, 
ағын
деген
мағына
береді
) 
процесс
əсерінен
қалыптасатын
жер
бедері
құрлықтағы
тұрақты
 
жəне
уақытша
 
ағын
 
сулардың
 
əрекеті
нəтижесінде
түзіледі
. 
Ағын
сулар
жер
беті
пішіндерінің
қалыптасуында
маңызды
рөл
атқарады
. 
Олардың
əрекетінен
пайда
болған
бедер
пішіндері
алуан
түрлі
. 
Сол
себептен
суды
жер
бетінің
мүсіншісі
деп
те
атайды
. 
Ағын
сулардың
əрекеті
алдымен
судың
шаюынан
, 
шайылған
заттардың
судың
ағыны
көмегімен
тасымалдануынан
, 
ең
соңында
, 
олардың
жинақталуынан
құралады
. 
Уақытша
 
ағын
 
сулардың
 
əрекеті
 
жəне
 
олар
 
құрайтын
 
бедер
 
пішіндері
.
 
Уақытша
ағын
сулар
əрекетінен
пайда
болған
бастапқы
эрозиялық
пішіндер
– 
жылғалар
мен
атыздар
. 
Жыртылған
жерлер
мен
өсімдігі
сирек
беткейлерде
жылғалар
уақыт
өте
бере
тереңдігі

149
1,0-2,0-
м
, 
ені
2,0-2,5 
м
жететін
эрозиялық
жырмаларға
айнала
-
ды
. 
Алайда
кез
келген
эрозиялық
жылғалар
жырмаларға
айнала
бермейді
. 
Ол
үшін
су
ағысы
жылдам
, 
жиналған
судың
көлемі
мол
болуы
тиіс
.
65-
сурет
.
 
Жыралардың
 
біртіндеп
 
кеңеюі
Су
қоры
жеткілікті
мөлшерде
жиналғанда
жырмалардың
бір
бөлігі
тереңдей
жəне
кеңейе
келе
, 
бірте
-
бірте
жыраларға
айналады
. 
Жыра
жылдам
өзгеретін
эрозиялық
пішіндер
болып
саналады
. 
Жыра
ұзарып
, 
оның
бойлық
қимасы
қалыптасқан
сайын
, 
аққан
судың
эрозиялық
күші
азая
береді
, 
біртіндеп
жыралар
сайларға
айналады
(
65-
сурет
). 
Жыра
эрозиясы
– 
халық
шаруашылығына
елеулі
зиян
келтіретін
табиғи
апат
. 
Олар
ауыл
шаруашылығында
пайдаланатын
жерлердің
біразын
істен
шығарады
да
, 
өңдеуге
жарамайтын
аймақтарға
ай
-
налдырады
, 
жол
құрылыстарын
бұзады
. 
Жыра
эрозиясымен
күрес
жүргізу
үшін
алдын
ала
сақтандыру
əрекеттеріне
назар
аудару
керек
. 
Тұрақты
 
ағын
 
сулардың
 
əрекетінен
 
қалыптасатын
 
жер
 
бедері
. 
Өзендер
негізгі
арнадан
жəне
оның
тармақтарынан
тұрады
. 
Өзен
барлық
тармақтарымен
бірге
қосылып
өзен
 
жүйесін
, 
ал
белгілі
бір
аумақтағы
өзендер
саны
сол
жердің
өзен
 
торын
құрайды
. 
Өзендердің
жер
бедерін
құрудағы
басты
факторларына
өзен
ағысы
мен
өзен
ағысының
жылдамдығы
жатады
. 
Өзен
ағысы
өзінің
ағу
барысында
арна
айналасындағы
тау
жыныстарын
бұзып
, 
ағызып
əкетіп
, 
жаңа
өзен
арнасын
қалыптастырады
, 
арна
эрозиясы
жүреді
.

150
66-
сурет
.
 
Өзен
 
эрозиясының
 
базисі
Өзендер
мен
жылғалар
суы
құйылатын
су
қоймасының
(
өзен
, 
көл
, 
теңіз
, 
мұхит
) 
деңгейі
эрозия
 
базисі
деп
аталады
(
66-
сурет
). 
Эрозия
базисінің
белгілі
бір
деңгейде
орналасуы
өзеннің
эрозиялық
жəне
аккумуляциялық
əрекетіне
байланысты
. 
Жалпы
өзен
эрозиясы
ағын
ерекшелігіне
байланысты
тереңдік
, 
бүйірлік
, 
регрессиялық
жəне
трансгрессиялық
эрозияға
бөлінеді
. 
Əрине
, 
бұл
бөлу
шарт
-
ты
түрде
ғана
, 
өйткені
эрозия
механизмі
табиғатта
күрделі
сипатта
жүреді
.
Өзен
 
аңғарының
 
морфологиялық
 
элементтері
. 
Өзен
 
аңғары
– 
жер
бетіндегі
аса
кең
емес
, 
ұзына
бойы
ирелеңдеп
созылып
жатқан
жалпы
еңістігі
өзеннің
бастауынан
сағасына
қарай
бағытталған
, 
теріс
пішінді
жер
бедері
.
1 - 
арна
, 2, 3, 4 - 
терраса
, 5, 6, 7 - 
жайылма
67-
сурет
.
 
Ассимметриялық
 
аңғардың
 
негізгі
 
элементтері
: 
Аңғардың
негізгі
морфологиялық
элементтеріне
арна
, 
жайыл
-
ма
, 
терраса
, 
аңғар
жəне
жағалауындағы
 
аңғар
 
беткейлері
жатады
(
67-
сурет
).

151
Арна
 
– 
өзен
суы
үнемі
үздіксіз
ағатын
аңғар
табанының
ең
тереңделген
бөлігі
. 
Жайылма
– 
өзен
аңғарының
өзен
суы
тасыған
кезінде
су
басып
кететін
бөлігі
.
Террасалар
– 
тегіс
немесе
аздаған
еңкіштігі
бар
аңғардың
бет
-
кейлер
шегінде
сатыланып
орналасқан
алаңдары
, 
соның
ішінде
жа
-
йылма
ең
төменгі
терраса
болып
есептеледі
. 
Ең
жоғарыда
орналасқан
терраса
ең
ежелгі
терраса
болып
саналады
. 
Террасалардың
түзілуі
өзен
суының
көбеюіне
, 
жергілікті
жер
деңгейінің
көтерілуіне
, 
өзен
құятын
су
деңгейінің
өзгерісіне
тəуелді
болып
келеді
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: