Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

115
Материктік
құрылымдар
көпшілік
жағдайда
мұхит
астына
дейін
созылып
жатады
жəне
200 
м
-
ге
дейінгі
тереңдіктегі
материктік
 
қайраң
мен
2500-3000 
метрлік
тереңдікке
дейінгі
материктік
 
бет
-
кейлерден
тұрады
.
Мұхиттар
шегінде
тұрақты
облыстарға
– 
мұхиттық
платформа
-
лар
, 
мұхит
табанының
ауқымды
аумақтары
, 
тереңдігі
4-6 
км
ауқым
-
ды
абиссальды
жазықтар
жатады
Ал
мұхиттағы
қозғалмалы
белде
-
улерге
суасты
орта
жоталары
, 
жағалық
теңіздер
қазаншұңқырлары
(
Охот
, 
Жапон
), 
аралдық
доғалар
(
Курил
, 
Жапон
), 
терең
шұңғымалар
дамыған
Тынық
мұхитының
сейсмикалық
белсенді
шет
аймақтары
кіреді
.
Геофизикалық
зерттеулердің
алғашқы
сатыларында
жер
қыртысының
бір
-
бірінен
құрылымы
, 
құраушы
жыныстары
бойын
-
ша
ажыратылатын
екі
негізгі
: 
материктік
жəне
мұхиттық
жер
қыртысы
типі
бөлінетін
. 
Кейінгі
геотектоникалық
зерттеулер
нəтижесінде
жер
қыртысының
тағы
да
екі
типі
анықталды
, 
олар
өтпелі
жер
қыртысы
жəне
рифтілік
жер
қыртысы
деп
аталады
.
Материктік
 
жер
 
қыртысының
жоғарғы
бөлігінде
шөгінді
жы
-
ныстар
қабаты
, 
ал
одан
төменде
геофизикалық
деректер
бойынша
, 
гранит
жəне
базальт
қабаттары
орналасқан
. 
Гранит
жəне
базальт
қабаттарының
шекаралас
бөліктерінде
сейсмикалық
толқындардың
жылдамдығы
күрт
өзгеретіні
байқалған
. 
Мұхиттық
жер
қыртысында
гранит
қабаты
болмайды
жəне
шөгінді
жыныстар
қабаты
салыстыр
-
малы
түрде
жұқа
болып
келеді
. 
Материктік
жер
қыртысының
қалыңдығы
платформа
шегінде
35-
40 (45) 
км
, 
жас
тау
құрылымдарында
55-70 (75) 
км
дейін
өзгереді
. 
Материктік
жер
қыртысы
суасты
құрлық
шетіне
де
жалғасады
. 
Қайраң
аймағында
оның
қалыңдығы
20-25 
км
дейін
азаяды
, 
ал
материктік
беткейлерде
2,0-2,5 
км
тереңдікте
сыналап
шығады
. 
Материктік
жер
қыртысы
үш
қабаттан
тұрады
. 
Бірінші
, 
ең
жоғарғы
қабаты
қалыңдығы
платформалар
шегінде
5 (10) 
км
, 
тау
құрылымдарындағы
тектоникалық
иіндерде
15-20 
км
дейін
толған
шөгінді
жыныстардан
тұрады
. 
Сейсмикалық
ұзына
бойлы
толқындар
жылдамдығы
5 
км
/
с
шамасында
қозғалады
.
Екінші
– 
гранит
қабаты
50% 
граниттен
, 40% 
гнейстен
жəне
əртүрлі
дəрежедегі
метаморфты
жыныстардан
тұрады
. 
Осыған
сəйкес
, 
оны
кейде
гранитті
-
гнейсті
немесе
гранитті
-
метаморфтық
қабат
деп
те
атайды
. 
Оның
орташа
қалыңдығы
– 15-20 
км
(
тау

116
құрылымдарында
20-25 
км
). 
Сейсмикалық
толқындар
жылдамдығы
(Vp) – 5,5-6,0 (6,4) 
км
/
с
шамасында
болады
.
Үшінші
, 
төменгі
қабат
– 
базальтты
жыныстардан
құралады
. 
Химиялық
құрамы
мен
сейсмикалық
толқын
жылдамдығы
өлшемдері
бойынша
бұл
қабат
базальтқа
жақын
. 
Əйткенмен
, 
кей
болжамдар
бойынша
ол
габбро
типтес
негізгі
интрузиялы
жыныс
-
тардан
жəне
метаморфты
-
амфиболитті
, 
гранулитті
фациядағы
мета
-
морфты
жыныстардан
құралады
. 
Ультранегізді
жыныстардың
болуы
да
жоққа
шығарылмайды
. 
Сондықтан
, 
гранулитті
-
базальтты
қабат
деп
те
атауға
да
болады
. 
Оның
қалыңдығы
15-20 
км
-
ден
35 
км
-
ге
дейін
өзгереді
. 
Толқын
таралу
жылдамдығы
– 6,5-6,7 (7,4) 
км
/
с
аралығында
. 
Гранитті
-
метаморфтық
жəне
гранулитті
-
базальтты
қабаттарының
арасындағы
шекара
Конрад
 
сейсмикалық
 
бөлімі
болуымен
ерекшеленеді
. 
Ұзақ
уақыт
бойы
Конрад
шегі
бүкіл
материктік
жер
қыртысы
бойында
таралған
деп
саналған
, 
бірақ
кейінгі
зерттеулер
Конрад
беті
барлық
жерде
емес
, 
тек
кей
бөліктерде
тіркелгенін
көрсетті
.
Мұхиттық
 
жер
 
қыртысының
жоғарғы
бөлігі
– 
шөгінді
, 
төменгі
бөлігі
– 
базальтты
, 
екі
қабаттан
тұрады
деп
қарастырылған
. 
Жүргізілген
сейсмикалық
зерттеулер
нəтижесінде
, 
мұхит
қыртысы
құрылымы
біршама
дəл
анықталды
. 
Кейінгі
зерттеу
мəліметтер
бойынша
, 
мұхиттық
жер
қыртысы
қалыңдығы
5-9 (12) 
км
, 
көпшілік
жағдайда
6-7 
км
болатын
үш
қабаттан
тұратыны
анықталды
.
Жоғарғы
, 
мұхит
қыртысының
алғашқы
қабаты
– 
шөгінді
, 
ол
борпылдақ
күйдегі
əртүрлі
шөгінділерден
тұрады
. 
Төменірек
орналасқан
екінші
мұхиттық
қабат
, 
арасында
карбонатты
жəне
кремний
жыныстары
араласқан
базальттан
тұрады
. 
Жыныстардың
қалыңдығы
– 1,0-1,5 
км
-
ден
2,5-3,0 
км
аралығында
болады
.
Үшінші
төменгі
қабат
, 
мұхит
қабаты
бұрғылау
жолымен
əлі
ашылған
жоқ
. 
Бірақ
драгирлеу
нəтижелері
бойынша
, 
ол
габбро
, 
оған
жақын
ультранегізді
жыныстар
(
серпентин
, 
пироксенит
) 
типтес
магмалық
жыныстардан
тұрады
деп
пайымдалуда
. 
Сейсмикалық
мəліметтер
бойынша
, 
ондағы
дыбыстың
қозғалу
жылдамдығы
3,5-
5 
км
/
с
, 
ал
сейсмикалық
толқындардың
жылдамдығы
6,3-6,5 
км
/
с
аралығында
таралады
.
Жер
 
қыртысының
 
өтпелі
 
типі
құрылымы
бойынша
материктік
жер
қыртысына
ұқсас
, 
бірақ
Конрад
шегі
анық
емес
, 
бұлыңғыр
болуына
байланысты
жеке
типке
бөлінді
. 
Жер
қыртысының
бұл
типін
əдетте
, 
аралдық
доғалармен
– 
Курил
, 
Алеут
жəне
материктің

117
шеткі
жағалық
бөліктерімен
байланыстырады
. 
Жер
қыртысы
мен
мантияның
төселмелі
бөлігінің
субгоризонталь
бағытта
қабатталуы
осы
аумақтардың
тектоникалық
белсенділігін
арттырады
. 
Жер
қыртысының
өтпелі
типі
шеткі
жəне
ішкі
теңіздер
қазаншұңқырларына
жапсарлас
орналасқан
. 
Құрылымы
бойынша
бұл
тип
мұхиттық
жер
қыртысына
жақын
, 
бірақ
шөгінді
қабатының
қалыңдығымен
(4-10 
км
) 
ерекшеленеді
. 
Жер
қыртысының
жалпы
қалыңдығы
10-20 
км
, 
кейбір
жерлерде
25-30 
км
-
лік
қалыңдықты
құрайды
. 
Атақты
геотектоник
-
ғалым
В
. 
А
. 
Хаин
зерттеулері
бойынша
, 
жер
қыртысының
бұл
аралық
типтерінің
шығу
тегін
əлі
де
генетикалық
тұрғыдан
қарастыру
тереңірек
қарастыру
керек
дейді
. 
Орта
 
суасты
 
жоталары
 
рифтілік
 
зоналарының
 
жер
 
қыртысы
құрылымы
жағынан
өте
ерекше
болып
келеді
. 
Олардағы
сейсмикалық
толқындар
жылдамдығы
7,4-7,8 
км
/
с
дейін
жетеді
. 
Кей
зерттеушілер
мұны
аномальды
қызған
мантия
десе
, 
екіншілері
қатты
жер
қыртысы
жəне
мантия
материалының
қоспасы
деп
есептейді
.
Жер
қыртысының
дамуын
жəне
оның
ішкі
күштер
мен
əртүрлі
дəрежедегі
иіліп
-
майысулар
əсерінен
өзгеруін
зерттейтін
ғылым
саласы
– 
тектоника
деп
аталады
, 
ол
геология
ғылымымен
тығыз
байланысты
. 
Тектоника
жер
қыртысында
болатын
түрлі
деңгейдегі
тектоникалық
 
қозғалыстарды
 
зерттеумен
айналысады
.
Тектоникалық
қозғалыстардың
ішіндегі
аса
маңыздыларының
бірі
– 
материктердегі
тау
жасалу
процестері
. 
Тау
жасалулар
қарқын
-
ды
жанартау
атқылаулары
, 
күшті
жер
сілкінулері
, 
тау
жыныстары
-
ның
құрамы
мен
құрылымының
күрделі
өзгерістерімен
қатар
жүре
-
ді
. 
Жер
қыртысының
геологиялық
даму
тарихында
бірнеше
рет
күшті
тау
жасалу
кезеңдері
болған
, 
оларды

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: