Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Америка әдебиетінде соғыстан кейінгі алғашқы онжылдықта көзге түскен Джек Керуактың шығармашылығы (1922-1969) битниктер әдебиетіне жатады. «Жарылған» сөзін әдебиетке алғаш рет Керуактың өзі енгізіп, бұл ұғымды ағылшынның beatitude – ағарту­шылық деген сөзімен түсіндіреді. «Жарылғандарды» нью-йорктік (Джек Керуак, Аллен Гинсберг, Уильям Берроуз) және калифорниялық (Лоуренс Ферлингетти, Грегори Корсо, Гэри Снайдер) деп екі топқа бөлуге болады.

Керуак Лоуэлл атты ауылдық жерде дүниеге келген. Кейін оның ата-анасы Канададан АҚШ-қа қоныс аударады. Керуак католиктік дін бойынша тәрбиеленіп, тіпті бірнеше жыл бойы иезуиттік мектепте білім алады. 40 ж. басында Керуак Колумбиялық колледжде білім алып, алайда оқуын аяғына дейін бітірмей, теңіз әскерінің қатарына қосылады.

1946 ж. Керуак өзінің «Қалашық пен қала» атты алғашқы автобиогра­фиялық романын бастап, 3 жылдан соң аяқтап бітіреді. 1950 ж. бұл роман басылып шыққанымен, халық ара­сында кең тарала қоймайды. 2 бөлімнен тұратын бұл роман дәстүрлі реалистік мәнер жазы­лады. Роман сюжеті өте қарапайым. Гэлловэй атты шағын қалашықта Мартиндер жанұясы өмір сүреді. Үйдің отағасы Джордж Мартин өте қарапайым әрі ақкөңіл, Гэлловэйдегі беделді кісі болады. Автордың әкесі секілді ол да баспаханада жұмыс істейді. Мартиндер отбасы көп балалы, олардың көпшілгі мектепке барады. Алайда 50 ж. Джордж кедейленіп, ақша табу үшін ол Нью-Йоркке аттанады, осының нәтижесінде Мартиндер жанұясы ыдырай бастайды. Кейінен соғыс басталып кетеді, бір ұлы қайтыс болады. Аштықтың зардабын шегіп, жалғыздықты бастан кешірген Джордж Мартиннің өзі Бруклиндегі шағын пәтерде қайтыс болады.

Бір жылдан соң Керуактың «Жол бойында» атты жаңа романы дайын болады. Керуак аталмыш романын басып шығару үшін баспаханадағыларды 6 жыл бойы көндіреді. 1957 ж. «Жол бойында» романы жарық көріп, үлкен жетістікке ие болып, жазушыға үлкен табыс әкеледі. Бұл роман жарылған ұрпақтың нағыз манифесі болып табылады. Аталған шығарма­да жарылған­дардың өмір сүру образдары, олардың үздіксіз машинамен жарысулары айтыла­ды. Олардың қозғалыстарының еш мақсаты жоқ, бәрі құр жасалынып жатқан бос тіршілік. Керуак осы арқылы жол бойында кейіпкерлер бейнесінің ашылуын көрсетеді. Жол Керуак­тың пікірінше мәдениетті өмірден қашып құтылу болып табылады. Ең бастысы – қашу, қалыпты өмірден табиғатқа, ақылдан қиялға, саналықтан бассыздыққа қарай қашу. Мұндай қашудың түрін Керуак «Ұлы саяхат» деп атаған.

1958 ж. Керуактың «Дхарманың қаңғыбастары» атты еңбегі жарық көреді. Бұл роман «Жол бойында» романының жалғасы ретінде құрастырылған. Керуак өзінің бірқатар шығар­ма­ларында өзі ойлап тапқан «асығыс амалын» қолданады. Аталған амалдың негізгі принципі - баста пайда болған ойларды дәс сол қалпымен жазу, мәтінді өңдеу бұл сәндеушілік деп есептеді. Керуак «шеберлік» пен «бір сарындағы ағылшын фразасын» жек көрген. Керуак үшін бұл жалған әрі қызықсыз нәрсе, және бұл «асығыс амалдың» жүру үдерісін тоқтатады.

Америка әдебиеті тарихында Джером Дэвид Сэлинджер (1919-2010) ерекше орын алады, ол ХХ ғасырдағы ең «жұмбақ» жазушы атанған.

Өзінің ең соңғы шығармаларының бірі «Хэпворт 16, 1924» атты әңгімесін, Сэлинджер «Нью-Йоркер» журналының 1965 жылы жариялайды. Көзі тірі кезінде сыншылар «пайғамбар», ал тарихшылар «тірі классик» деп атаған жазушының өмірі мен шығармашы­лы­ғы жайлы мәліметтер аз. Дж Сэлинджер 1951 ж. «Қара бидай ортасында» романы шық­­қан­нан кейін, Корниш атты шағын қалаға қоныс аударып, тыныш өмір сүруге бет бұрады.

Сэлинджер Нью-Йоркте 1919 ж. 1 қаңтарда ет саудасымен айналысатын жанұяда дүниеге келген. Бірнеше оқу орындарында білім алып, тек – Вэлли-Фордждағы (Пенсильва­ния) әскери мектепті 1936 ж. бітіреді.

Оның көркем шеберлігінің өскенін дәлелдейтін ең алғашқы толыққанды шығармасы ретінде 1943 ж. жазылған «Вариони ағайындылары» деп аталатын новелласын ерекше атап өтсек болады. Автор бас кейіпкер Джо Вариони бейнесі арқылы әртістік қасиеттер мен шы­ғар­машылық талантты көрсетуге тырысады.

Діни сезімнің пайда болуы, адам санасындағы діни бастаулардың пайда болуы – Сэлинджердің жинақтарындағы әңгімелерінің ең басты негізі. Бірінші жағдайда бұл ақынның өлімі болса, екіншісінде – Құдай жайлы тым көп ойлайтын философ Тедди өлімі.

1965 ж. Сэлинджер «Қара бидай ортасында» романымен қатар 1953 ж. шыққан «Тоғыз әңгіме» атты кітабы үшін жинақтаған 30 новелласын да баспаға шығарады. «Тоғыз әңгі­меге», «Симор: Кіріспе» (1959), «Френни» (1961), «Зуи» (1961), «Хэпворд 16,1924» (1965) атты шығармалары кіреді.

«Сүргіңді жоғарылатып, ұста» (1955) повесінде Симораның мінезі мен оның рухани болмысы өте шебер суреттеледі. Повестің сюжеті Симора мен Мюриельдің үйлену тойынына байланысты. Шығармадағы оқиға Симораның нәзік рухани өмірі әр нәрсеге жеке ойы бар сұмпайы әйелімен салыстыра отырып өрбіген. Әр қайсысының өз жүргізушісі және психоаналитигі бар. Сэлинджердің айтуы бойынша, Симор – туа біткен ақын, дегенмен біз оның тек балалық шағындағы Китса туралы қалжың өлеңін ғана білеміз. Гласстар үшін Симор - адамзат баласына тән рухани әсемдік, шыдамдылық, пәктік сияқты барлық жақсы қасиеттерге ие адам. Селинджер «Симор: Кіріспе» атты повесінде де Батти арқылы физикалық және рухани тұрғысынан Симорға дәл осындай сипаттама береді. «Зуи» пове­сінде Симордың Христос туралы аңызы келтіріледі. Симордың кішкентай сіңілісі Френни көбінде ағасының тағдырын қайталайды. Ол өзіне жат басқа өмірге Гарвард университетінің студенті Лейна Кутелла кейпінде түседі. Френни қоршаған ортаның ештеңкеге тұрмайтұғын, сұрапыл күйбелжің екеніне ағасының көзін жеткізгісі келеді. «Зуи» повесі «Френни» пове­сінің жалғасы. Онда оқиға желісі Френни мен Лейни кездескеннен кейін екі тәуліктен соң дамиды. Зуи мен Френнидің әңгімесіне Симонның өлімінен кейін кішкентайларға рухани жағынан қорған болған ағасы Баддидің жазған хаты негіз болады. Хаттың негізгі түйіні – адам аласы өз жолын өзі таңдайды, бірақ таңдаған соң өз ісін таза ниетпен әділ атқарып, ең бастысы, оны жүрегі қалауы керк. Сэлинджердің соңғы «Хэпворт 16, 1924» атты повесінде жеті жасар Симор балалар лагерінде жазған хатында өзінің отыз жас шамасында өлетінін айтады, жазушы кішкентай сәби арқылы өзінің мінсіз адам туралы ойын жеткізеді. Сэлинджер адам күші мен мүмкіндіктеріне сенеді.

Қарапайым америкалықтардың өмірі мен күнделікті тұрмыс-тіршілігі, қайғы-қасіреті мен қуаныштары, наным-сенімдері мен дүниетанымы реалистік проза дәстүрлерін қатаң ұстанатын роман жазушылар Джон Апдайктің «Қаш, қоян» (1960) және «Кентавр» (1963); Джон Чивердің «Уопшоттар отбасының хроникасы» (1957) және «Уопшоттар жанұя­сын­дағы ұрыс-керіс» (1964); Филип Ротаның «Ол өте жақсы еді» (1967) және Джой Кэрол Оутстың «Олардың өмірі» (1969) атты шығармаларында шебер көрсетілген.

Джон Апдайк (1932-2009) - ақын, романист, бірнеше әңгімелердің авторы – Пенсильва­ния штатында мұғалім отбасында дүниеге келген. 50-ші жылдардың аяғына қарай әдебиетке келіп, поэтикалық жинақтары мен бірнеше әңгімелерін жарыққа шығарады. Апдайк Гарвард университетінде оқып, бір жыл бойы Англияда, Оксфордта көркем өнер шеберлігін үйренеді. Пенсильванияда өткен балалық шағы Апдайктің мәңгі есінде қалып, бұл естеліктер оның шығармашылығында да көрініс тапқан: 30-шы жылдардағы депрессия кезінде әкесінің жұ­мыс­сыз жүргені, нағашыларының фермасының жойылуы, соғыс жылдарындағы құрбандар. Апдайк шығармашылығындағы басты тақырып - қарапайым америкалықтардың трагедиясы. Кейіпкерлер аясы мен оладың қызығушылығы өте шектеулі, олар баяндаған оқиғалар ешқандай ерекшелікпен көзге түспейді. Апдайк күнделікті жанұялық күйбелістен, ұрыс-ке­ріс­тен асып шыға алмай, тек сол төңіректе ғана жазғанымен, ең қарапайым нәрселердің маңыз­дылығын асқан шеберлікпен көрсете білген.

«Қоян, қаш» романы оқырмандар қауымы арасында кең тарап, жазушыға үлкен табыс әкеледі. Қоян деген лақап атты Энгстром есімді жас жігіттің оқиғасы өзінің қарапайым­дылығымен, жастайынан отбасын құруға дағдылан­ған сол кездегі көптеген жастардың отбасылық өміріне жақын келетін жағдай­лар арқылы оқырман көңілін жаулап алады. Гарри Энгстром әлі өзінің баскетболға деген сүйіспеншілігімен қоштаспаған қарапайым шаруа отбасынан шыққан жас жігіт автокөлік саудасымен айналысатын шенеуніктің қызымен отбасын құрғаннан кейін күнделікті тұрмыстың күйбең тіршілігін бастан кешіреді. Оның екінші баласына аяғы ауыр әйелімен ара-қатынасы жақсы болмайды, оған ас үй жиһазына жарнама жасау қызметі ұнамайды, Қоянның нақты өмірлік мақсаты да жоқ. Қоян бұл өмірде ауыр сынақтардан өтіп, қайғы-қасіретке душар болады. Баласы қайтыс болады, кейін Рут Леонард күйеуінің сатқындығы үшін одан бас тартады. Барлық нәрсе «өз шеңберіне» қайта оралаы.

Жазушының «Қайта тірілген Қоян» (1971) және «Қоян байыды» (1981) атты роман­да­рында Гарри Энгстромның оқиғасы өз жалғасын табады. Кейіпкердің жәй тауып, көкірегінде тыныштық орнайды. Қоян туралы трилогия­да «орта таптағы америкалықтың» өмірі сати­ралық элементтер арқылы жызылып, әйгілі «америкалық арман» бейнеленген. Апдайк Қоян туралы романдары үшін әдебиеттегі ең үздік жүлденің иегері атанады.

Апдайктың «Кентавр» (1963) романында қарапайым америкалықтың мифтенген бейнесі суреттелген. Бұл шығармада жазушының адамгершілік ұстанымы көрініс тауып; өмірдің қатыгездігіне қарсы қойылатын гуманизм мен мейірімділік идеясы мектеп мұғалімі Колдуэл­дің бойынан табылып, кентавр Хиронмен салыстырылады. «Кентавр» - автобиографиялық роман, онда авторға өте жақын әрі ыстық келетін балалық шағы мен әкесі туралы естеліктер келтірілген. Сонымен қатар жазушы мифтік сарындар мен образдарға сүйене отырып адам өмірінің мәні мен оның болмысы туралы шебер суреттейді. «Кентавр» - көпжоспарлы роман: онда шынайылық, мифтік, фантасти­ка­лық үш түрлі жоспар өзара байланысып, тоғысады.

Апдайктің роман жанрының даму перспиктивасы туралы «Романның болашағы» (1969) атты мақаласында айтқан сөздері өте қызық. Романды жақын болашақта әдебиет сахнасынан кетеді дегендерге қарсы шығып, өзгеше көзқа­рас­ты ұстанған жазушы: поэзия сияқты роман да «біздің сезімдеріміз бен адагершілік дәстүрлерімізде өзгерістер әкелетін» компьютер дәуірінде де өз құнын жоғалтпайды дейді. Апдайк махаббат тақырыбындағы романдарға үлкен мән береді. Себебі «Махаббат барлық ерекше, түсініксіз сезімдердің рәмізіне айналып, адам баласының жанында мәңгі қалмақ».