Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
жүктеу/скачать 0,59 Mb.
|
Дип.-«Алаш»-партиясының-құрылуы
Asimov, Isaac - A Short History of Biology - 1964, Jolly phonics 6
| Еңбектің мақсаты:
1.XX ғасырдың басындағы және 20 жылдардағы "Алаш" партиясының Қазақстан тарихындағы алатын орны, "Алаш" зиялыларының қазақ қоғамындағы атқарған қызметі, сонымен қатар "Алаш" партиясының бағдарламалық жобасының негізгі ойын ашу. Тәуелсіздік жылдарындағы жарияланып отырған жаңа мәліметттер негізінде жаңа көзқарастағы тұжырымға көз жеткізу. 2.патша өкіметінің қазақ қоғамының ішкі бірлігіне іріткі түсіріп, қазақ жерлерін тартып алу, қорлау саясатының кез келген көрінісіне қарсы күштерді басып-жаншуға арналған түрлі құқықтық, нормативтік құжаттар мен актілерін талдап, олардың Ж.Ақбаев, Ә.Бөкейханов, Х.Досмұхамедов, Ә.Ермеков сияқты қазақ зиялыларының құқықтық көзқарасының қалыптасуына тигізген әсерін анықтау. 3.ғасырлар тоғысы мен ХХ ғасыр басындағы Ресейдегі саяси, қоғамдық-әлеуметтік процестердің қазақ зиялыларына, саяси қайраткер ретінде қалыптасуына және саяси күресте қаншалықты кәдеге жарағанын саралау. 4.қазақ халқының тәуесізідк жолындағы ұлт-азаттық күресінің қалыптасу, өрістеу, бәсеңдеу сатыларындағы Алаш партиясы, Алашорда үкіметі мен Алаш автономиясының рөліне құқықтық тұрғыдан баға беру. Міндеті: "Алаш" зиялыларының XX ғасыр басындағы қызметіне тоқтала кетіп, қазақ қоғамындағы орнының сипатын ашу. "Алаш" партиясының бағдарламалық жобасына талдау жасап, ерекшеліктерін айтып өту. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов Ж.Ақбаев бастаған қазақ зиялыларының саяси мұрасын және Алашорданың конституциялық құжаттарын саралай келіп, олардың Қазақстанда зайырлы қоғам құруды мақсат еткенін аңғару. Алаш қайраткерлерінің нағыз интернационалистік келбеті де жан-жақты ашу. Өзектілігі: Өмірі қысқа болғанымен рухы мықты, бағытыізгі "Алаш" партиясының қазақ тарихында алатын орны және сол кезеңдегі тарихи жағдайдың ерекшелігі қай қазақ баласын қызықтырмас. Алашорда қайраткерлерінің өмірі мен құқықтық көзқарасы арқылы саяси күрес пен оны зерттеу нәтижесінде қалыптасқан саяси және құқық ілімі тарихының пайда болуы мен даму жолын зерттеу. Сондықтан олардың қызметіндегі саяси күрестің алуан формалары: үгіт-насихат жұмысы, оның қоғамдық қызметі, патша өкіметінің жергілікті құқық қорғау мекемелерінің жүгенсіздіктеріне қарсы әрекеті, жоғары лауазымды адамдарға шағым түрінде жолдаған қоғамның саяси-экономикалық жағдайы туралы еңбектерінің, Уақытша үкімет органдарына қатысуы, Алашорда қозғалысын басқарып, оның құқықтық құжаттарын жасауға қатысуы т.б. жан-жақты талданады. Еңбектің хронологиялық зерттеу ауқымы XX ғасырдың алғашқы жылдарынан - 20-жылдарына дейінгі кезеңді қамтиды. Қазақстанда отаршылдық езгі, патша өкіметінің қазақ халқын қанауды одан әрі күшейтуі негізінде туындаған әр түрлі бас көтеру, наразылық акцияларынан бастап, саяси күштердің "Қазақ" газеті төңірегіне топтасуына дейінгі аралықты қамтиды. Сондай-ақ "Қазақ" газеті шығуымен ұлттық зиялы қауымның біртұтас саяси күшке айналып, оны Ақпан (1917) революциясына дейінгі азаттық жолындағы күресін қамтитын кезең. Ақпан революциясынан бастап Алаш партиясының, Алашорда үкіметінің құрылуымен аяқталатын (1917 жыл, желтоқсан) — саяси тәуелсіздік жолындағы күрес кезеңі. Соңғы кезең - қазақ қауымының саяси жетекші күшін құрайтын Алашорда қозғалысы қайтаркерлерінің қуғындалып, қозғалыстың таратылу кезеңі (бұл 1919-1920 жылдарды қамтиды). Қазақстанның Ресейге бодан болғаннан бергі тарихындағы XX ғасырдың алғашқы ширегін «саяси күрестер мен рухани жаңғыру кезеңі» деп айтуға әбден болады. Бұл кезеңде саяси күрес сахнасына Ресейдің аса үлкен ғылыми, саяси орталықтарында білім алған, сол кезеңдегі Европадағы саяси күрестің бет алыс бағдарларынан әбден хабардар, экономика, құқық тарихы мен теориясын терең меңгерген қазақ зиялыларынын үркердей озық ойлы тобы басым көпшілігі ғылымға емес - утопияға, демократияға емес - авторитаризмге негізделген большевизм идеясын кабылдамай, баррикаданың арғы бетіне шығып, өз елінде, өз жерінде отырып азап шеккен қазақ халқының мұн-мұктажын қорғауды максат еткен «Алаш» партиясын ұйымдастырды. Ел алдындағы ұлы мақсаттарды жүзеге асыратын атқарушы билік органы - «Алашорда» үкіметін құрып, ұлттык-аумақтык негіздегі «Алаш автономиясы» мемлекеттігін жариялауға талпыныс жасады. Қазақ халқынын ұлттык, саяси санасын қалыптастырудағы ең биік белес болған. ХХ ғасыр басындағы осы бір қазақ зиялылары алдыңғы қатарлы тобының саяси қызметі де, құқықтық көзқарастары да, тіпті ғылыми, әдеби мұралары да ұзак жылдар бойы жабық тақырып саналып, зерделі зерттеулерге объект бола алмады. Оларсыз қазақ тарихы - тұл, алтын дегені - күл еді. «Алаш» партиясынсыз саяси күрес тарихын, «Алашорда» үкіметінсіз экономикалык ілімдер мен реформалар тарихын, «Алаш автономиясынсыз» Қазақстан мемлекеттілігінің негізін, Алаш ардагерлері емірінсіз ұлт тарихының ұлы аркаулары - тұлғалары тарихын жасау мүмкін емес-ті. Қазақ коғамының қасіретін халыктың озық ойлы, көзі ашық өкілдері аңғарды. XIX ғасырдың аяғында қазақ халқын саяси жағынан қайта түлету қажет екенін айқын түсінген қазақ зиялылары қалыптаса бастады. Бұл кезде қазақ халқы саяси күрес тарихынын аренасында болуға тиіс пе, жок па деген мәселе алға қойылған еді. Қазақ зиялылары арасынан саяси қызметтің катерлі жолына жалтақтамай, жанкиярлықпен түскен көрнекті тұлғалар шықты. Ә. Бекейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Акбаев, Ә. Ермеков, X. Досмұхамедов және баскалар сондай адамлар болатын. Олар патша самодержавиесінің қазақ халқының саяси сана-сезімінің қалыптасып, оның саяси күреске ұласуына барынша кедергі келтіріп отырғанын әуел бастан-ақ түсінген еді. Сондыктан да олар, бір жағынан, өзін-өзі басқару негіздерін тықпаланып отырған күйінде қолданудың қазақ халқы үшін зияндылығын ашып көрсетіп, екінші жағынан, отаршыл өкімет орындары әрекетінің халыкка қарсы мәнін әшкереледі. Қазақтың қоғамдық-саяси қайраткерлері оларды сынап кана қойған жок, сонымен қатар саяси дамудың нақты жолдарын ұсынып, өздері сол үшін жапа шеккеніне қарамастан, ойын халық санасына сіңіре білді. Бұл орайда олардың ұлт-азаттык қозғалысының объективті зандарын басшылыққа ала отырып, әлдебір азын-аулақ топтардың емес, бүкіл халық мүдделерін көздеп іс-қимыл жасағанын атап көрсеткен жөн. Бүкіл халыкты саяси ағарту, ұлттык сана-сезімді қалыптастыратын саяси ұйым құру арқылы ғана қайта түлету мақсатына жетуге үміт артуға болатын еді. Алаш қайраткерлері жалпы адамзаттық гуманизм принциптерін асқақ тұтып, бүкіл қазақ халқының мүдделеріне қызмет етті және бүкіл ғұмырын осы максатка жетуге арнады. Патша самодержавиесі қазақтарды саяси аренадан ығыстырып шығаруға ұмтылып қана койған жоқ, олар қазақ халқының ғасырлар бойы калыптаскан шаруашылық жүргізу нысандарын жоюға және оны тіршілік етуінің экономикалық негіздерінен айыруға құқылык негіз жасауды максат етті. Қазақ жері мемлекеттік меншік деп жарияланды. Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын баскару туралы ережеде (1891) көшіп-қонуға арналған жер мен сол жерлердегі барлық дүние-мүлік, соның ішінде ормандар да мемлекеттік меншік болып саналды, ал көшпелілер үшін артылып қалуы мүмкін жерлер мемлекеттік мүлік министрлігінің қарамағына түседі деп табылды. 1896 жылы Ішкі істер министрлігі жанынан қоныстандыру баскармасы ұйымдастырылып, ол қазақ халқының тағдырында зұлымдық рөл атқарды. Қазақ даласына Ф. Щербина мен Н. Н. Румянцев басшылык еткен екі экспедиция ұйымдастырылып, олар қазақ халқының «бос жаткан» немесе «артық» жерін анықтады. Соның салдарынан XIX ғасырдың аяғынан қазақтардын жерін жоспарлы түрде тартып алып, оған қазақтар мен қоныс аударушы орыс мұжықтарын орналастыра бастады. Орыстың озық ойлы қайраткерлері патша өкіметінің қазақтар жөніндегі әділетсіз көзқарасы туралы бүкіл Ресейде мәселе көтерді. «Қырғыздар (қазақтар) тірі қалар ма?» деген аландаушылық білдірген атаумен енбектер жарық керді. Алайда мұндай үрейлі ойлар «құмға сіңген судай» болып қала берді. Патша өкіметі қазақ жерлерін тоқтаусыз әрі күштеп отарлауын жалғастырып, қазақтарды бай деп, кедей деп бөлмей, шөл және шөлейт жерлерге ығыстырып көшіре берді. Осындай жағдайда прогресшіл, озық ойлы қазақ қайраткерлері патша самодержавиесінің отаршылдық саясатына ашық карсы шыға бастады. Олар қазақ халқын жерінен айыру оның құрып бітуіне апарып соғатынын түсінген еді. Сондықтан олар, бір жағынан, патша өкіметінің отаршылдық шараларына қарсылық ұйымдастыруға тырысты, ал екінші жағынан, өз халқын құрып бітуден құтқарып қалу үшін өздерінің ұлттық жер бағдарламасын әзірледі. Бұл орайда олар халыктың жекелеген топтарынын жайын емес, бүкіл халықтың қамын ойлады. Отаршыл өкімет орындары саяси аренаға қазақ халқының алдыңғы қатарлы өкілдерінің шығуы халыктың ояну белгісі болатынын айқын да анық түсінді. Сондықтан олар өз қарсыластарының қызметін өрістетуге мүмкіндік бермеу үшін қажетті тәсілдердің бәрін пайдаланып, оларға қарсы жазалау шараларының қандайын болса да қолданудан тайынбады. Бірақ өздерінің өмірін, кабілеті мен іс-қимылын халык мүдделеріне арнауға бел байлаған ұлтжанды азаматтарды ешнәрсе тоқтата алмады. Осылайша, қазақ халқы озық ойлы өкілдері арқылы өзінің өміршендігін ғана емес, тарихи тұрғыдан келешегі зор екенін де танытты. Ұлттык мүдделерді ұғынған қазақ қайраткерлерінің саны қаншалықты аз болғанымен, олар бүкіл қазақ қоғамын саяси күрес ісіне тарта білді. Өйткені кең-байтақ қазақ өлкесінде осынау елжанды, жанқияр қайраткерлердің есімдері революцияға дейін-ак мәлім болатын және халық олардың сонынан еріп, айтқанына құлақ асты. Коммунистік партия үстемдік құрған кезде қазақ ұлт-азаттық, козғалысы қайраткерлерінің көзқарастарын, идеялары мен қызметін объективті тұрғыдан зерттеуге тыйым салып, оларға сан алуан жағымсыз айдар тағып бақты. жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|