Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

берілетін  норма  бойынша  жүргізілді.  Аграрлық демократиялық бағыттың 

өкілдері аграрлық мәселе бойынша сөз сөйлегенде қазақтарды отырыкшы- 

лыкка көшуге насихаттады. Патша үкіметі қазақхалкынан жерді мүмкіндігінше 

көп тартып алуға ұмтылғандыктан, шаруашылыкжүргізудіңотырыкшы ны- 

санына көшу оның колайлы жерлерді көбірек сақтап калуына мүмкіндік бе- 

рер еді, оның үстіне казак шаруаларына «жерді тұрақты ажырағысыз иелену 

құқығымен» қоныс аудару нормасы бойынша жер алу ұсынылды.45

Үлттық-отаршылдық езгінің күшеюі,  патша өкіметінің аграрлық саяса- 

ты, өлкенің әлеуметтік-экономикалыкөміріне капиталистік катынастардың 

енуі к а з а к халкының үлттыксана-сезімінің өсуіне жеткізді. Казак коғамын- 

дағы ұлттык козғалыс біртекті болған жок, оған әртүрлі идеялык-саяси ағым- 

дар катысты, оған ұлтгыкзиялылардың өкілдері, Петербург, Мәскеу, Казан, 

Томск ж әне Орынбор университетгері мен училищелерініңтүлектері ұйы- 

ткы болды. Үлттык зиялылардың әр түрлі идеялык саяси ағымдарының пікірін 

«Айкап» журналы мен «Казак» газеті мейліншетолыкбілдірді.

1911—1915 жылдарда шығыптұрған «Айкап» журналы (шығарушысы және 

редакторы — Мұхамеджан Сералин (1871—1929) Казакстандағы идеялык-сая­

си ой-пікірдіңаграрлык- демократиялык бағыттарын білдірді. Оған Ж.Сейда- 

лин, Б.Каратаев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин, Б.Майлин және баскалар каты- 

сып  тұрды.  Ж урнал  беттерінде  аграрлык  катынастардың,  оку-ағарту  мен 

білімнің, казақ ауылындағы тауар-акша катынастары дамуының проблемала- 

ры көрсетілді, патша өкіметініңотаршылдыксаясаты әшкереленді. «Айкап» 

журналындағы  басты  мәселе  аграрлы к  мәселе,  яғни  жер  катынастары, 

көшпелілердің отырыкшылыкка  көшуі,  аграрлык мәдениет,  шаруашылык 

жүргізу  нысандарының  өзгеру  мәселе'лері  ж әне  баскалар  болды.  «Айкап» 

беттерінде тауар-акша катынастары дамуының проблемаларына, мал шаруа- 

шылығының интенсивтілігі мәселелеріне, казак шаруашылығының рынок- 

пен, кәсіпкерлікпен тығыз байланысын орнатуға, кооперациялар ұйымдас- 

тыру кажеттігіне ж әне баскаларға едәуір орын бөлінді.

1912жылдан  1918жылғадейін шығыптұрған «Казак» газеті либерал-де- 

мократиялыкбағыт идеяларын білдірді. Онда қазакконституциялық-демок­

ратиялык партиясының жөне казак халкының жалпы ұлттык козғалысының 

жетекшісі, экономист- ғалым Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов және 

басқалар кызмет істеді. Ең басты аграрлык мәселеде олар жерге мемлекеттік 

м енш іктің  (Ресей  империясы ны ң)  күш ін  жою  ж әне  оны  казактарды ң 

меншігіне беру, жер сатуға тыйым салу талаптарын койды.  Казак шаруалары- 

ның көшпелі шаруашылығы кезеңінде мал шаруашылығының дамуы жайын- 

1  дағы мәселеде «Казак» газеті экономикалык кеңістіктегі мал шаруашылығы- 

ның  рөлі  туралы,  мал  шаруашылығын  интенсивтендіруді  дамыту  туралы, 

кооперативтік  козғалыс  ж әне т.б.  туралы жазды.  Өлкенің коғамдык-саяси 

өмірін дамыту саласында либерал-демократиялык бағыт коғамның эвол юци- 

ялы к  дамуын  жактады.  «Казак»  газеті  большевиктер  халыктың  өмірін, 

дәстүрін, мінезін бірден, бір күн ішінде өзгертуге болмайтынымен келіспейді 

деп жазды.  Газет үкіметті  өз қолына қаратып алған соң, олар өз идеяларын 

күштеп жүзеге асырады деп санады.46 Тұтас алғанда, өлкенің әлеуметтік эко­

номикалык және қоғамдык-саяси өмірініңдамуы туралы әртүрлі көзкарас- 

тарда  болғанына  карамастан,  «Айкап»  журналы  мен  «Казак»  газеті  оз 

беттерінде жалпы ұлттык идеялар мен казак халкының мүдделерін  корсете 

білді.

624

1910-1911 жылдардажаңаэкономикалықөрлеугебайланысты  Казаке ган­

да ереуіл қозғалысы жандана бастайды.  1911 жылдың мамырында Перовск мсн 

Түркістан станциялары темір жол  шеберханаларының ж әне  «Атбасар мыс 

рудалары»  акционерлік  қоғамы  кеніштерінің  жұмысшылары  бас  котсріп, 

кәсіпорын әкімшілігіне өз талаптарын қойды. Соңғыларының бас көтеруіне 

300-ге жуык адам қатысты, олар жалақыны көбейтуді талап етті.

1912жылдыңсәуірінде Лена алтын кеніштеріндепатшаәскерлері 270адамды 

өлтіріп,  250 адамды жаралады, олардыңарасында қазақ М. (Угар) Жөнібекои 

бар еді. Бұл канқұйлы террор Ресейдегі, соның ішінде Қазақстандағы жұмыс- 

шықозғалысыныңдамуынатыңтыныс берді.  1912жылғы 20сәуірдеТүркістан 

станциясында түн жамылып далада теміржолшылардың жиналысы  болды, 

мұнда олар жергілікті  жандармның хабарлағанындай,  Таш кент станциясы 

жұмысшыларының үлгісімен ұйымдасу және Бүкілресейлік темір жол одағы- 

на кайта қосылу, Орынбор-Ташкент темір жолының бүкіл өн бойы бойынша 

және баска да жақын жолдармен тығыз байланыс орнату,  ереуіл пайда болған 

жағдайда ондайларға толык ынтымақ және дайындык көрсету жөнінде каулы 

қабылдады.47 Бұл орайда жандарм офицері  былай деп атап көрсетті:  «Бұған 

Лена  оқиғалары  негіз  болды;  соңғы  уакытта  депо  ж ұм ы сш ы лары   мен 

қызметкерлерді үнбмі жұмыстан шығару, соның салдарынан жұмысшылар 

мен  көптеген  байырғы  кызметкерлердің  жұмыссыз  қалуы,  ал  кыскарған 

қы зметкерлердің  жұмысы  қалғандары ның  мойнына  түсуі,  оны ң  үстіне 

төленетін  ақының  сол  күйінде  калатыны,  ал  кейде  өлкедегі  тіршілік  үшін 

қажетті өнімдердің барған сайын кымбаттауы артып отырғанына қарамастан, 

жалақының кеміп кететіні ашынған наразылықтың арқауы болды».48

1912 жылғы 28 сәуірде Орынборда ж әне жол бойынша РС Д Ж П  қалалык 

комитетінің прокламациялары таратылды, олар Бірінш і мамырды мереке- 

леуге шақырды, сондай-ак оларға 8 сағаттықжұмыс күні, саяси бостандык- 

тар, армияны тарату ж әне оны халық милициясымен ауыстыру талаптары 

қойылды.  1912 жылғы 30 сәуірдегі жандарм материалдарында Орынбор-Таш­

кент тем ірж олы ны ңбасты  шеберханаларыныңжұмысш ылары ертең,  1  ма- 

мырда бас көтеру жасамакш ы, бұл  орайда,  пролетарлы к мейрамды  «Лена 

оқиғаларына» қарсы наразы лы қ білдіруге арналған бір күндік бас көтеру- 

мен байланыстыруғатырысуда деп атап өтілді. Ш ынында да  1912жылғы  1 

мамырда басты шеберханаларда жұмысшылардың қысқа уақытқа созылған 

бас көтеруі болды.491912 жылдың жазында О ры нбор-Таш кенттемір жолы- 

ның Ташкент учаскесінде де есеп айырысуды алты ай күту толық ашындыр- 

ған 300 ж ұмысш ыныңтолқуы болып өтті.501912 жылғы  18 мамырда Ақтөбе 

станциясынан жандарм офицері мүнда револю циялы қ насихаттың «қүпия 

және қулыкпен жүргізілетіні сонша,  ең басты басшыларын анықтауға ешбір 

мүмкіндік жоқ» деп хабарлады.

1912 жылғы  12 мамырда жалақының томен, еңбек жағдайларының ауыр 

болуы  себепті  Спасск мыс  балқыту  зауытының жұмысшылары  бас  көтеру 

жасады, келіссөздер нәтижесінде зауыт қожайындары жұмысшылардың қой- 

ған  шарттарын  орындауға  келісті.  1912  жылдың  шілдесінде  Ж ем  мұнай 

кәсіпшілігінің  жұмысшылары,  1913  жылдың  маусымында  Орынбор-О рск 

темір жолының құрылысшы жұмысшылары, Доссор мұнайшылары бас коте- 

pin әкімшілікке карсы шыкты. Қыркүйекте «Атбасар мыс рудалары» қоғамы- 

ның Торғай уезіндегі Ш окпаркөл көмір кен орындарындағы жұмысшылар- 

дыңтолқулары болып өтті. Өздерініңсөйлеген сөздерінде жүмысшылар эко-

4 1 - 3 6

62 5

номикалык жағдайды жақсартуды, әлеуметгік мәселелерді шешуді талап етгі, 

саяси сананы дамыту мен өз құқыктары үшін күресуге батыл бел байлап саяси 

талаптарын қойды. Өлке жұмысшыларының бой көрсетулері патша өкіметіне 

қарсы шаруалар бой көрсетулерінің өсуіне, ұлт-азаттык қозғалысының да- 

муына ықпал етті. Коныс аударушы шаруалар салықтар мен алымдарды төле- 

уден бас тартты, ағаштарды өз бетімен кесуді жүзеге асырды, олардың көбісіне 

жер бөлінбей жерсіз қалған болып шықты: жағдайдың қиындығы, қоныс ауда­

рушы шаруалар бұқарасының қайыршылануы, қоныс аударушылар деревня- 

сындағы әлеуметтік таптық жіктелістің күшеюі шаруалардың байларға кар- 

сы аш ык бой  көрсетулеріне себеп  болды. Лепсі уезі  Петропавл селосының 

кедей  шаруалары  өздеріндегі  байларға  қарсы  шықты,  карулы  қарсылық 

көрсетті. Көкшетау, Верный уездері мен басқа да уездерде коныс аударушы 

шаруалардың осындай  бой  көрсетулері  болып,  оларды  жазалау отрядтары 

басыптастады.51

Қ азақ еңбекшілері де самодержавиенің аграрлык ж әне отаршылдық сая- 

сатына  карсы  шықты.  Мал  санының,  жайылымдардың  көпшілік  бөлігін 

иеленіп алған байлардың үстем тобы кедейлерді барған сайын көбірек канады. 

Паракорлық,  қоркытып  алу,  сатып  алу ж әне басқалар кең таралды.  Казак 

байларының кыстаулары өртелді, салықтөлеуден бас тартылды, әскери ко- 

мандаларға шабуыл жасалды. Семей облысының Кызыладыр болысында казак- 

тар жергілікті әкімшілік өкілдеріне шабуыл жасады, ал Қаракол болысында 

казактарды тыныштандыру үшін жергілікті өкімет орындары «бүлікті басуға 

бекіністен казактарды шақырды».52

Осындай революциялыкөрлеу жағдайларында Қазакстандағы социал-де- 

мократиялықұйы мдар мен топтар өз кызметін бірте-бірте жандандыра бас- 

тайды.  Өскеменде, Павлодарда,  Қазалыда, Верныйда ж әне басқа калаларда 

социал-демократиялык ұйымдар халык арасындатщ. саяси үгіт пен насихатты 

күшейте түсті.  Мәскеудің, Омбының, Петербургтың және баска калалардың 

РСД Ж П  комитеттерімен байланысты калпына келтірді. Азатгык козғалысы- 

ның әр түрлі нысандарының одан әрі дамуына Бірінші дүниежүзілік соғыс- 

тың басталуы бөгет болды.

Р есейд ің   д ү н и еж ү зіл ік   и м п ери али стік  соғы ска  кірісуі  Қ азак стан  

еңбекшілерінің жағдайына ауыр эсер етті. Сотые жылдарында салыктардың 

мөлшері  ұлғайтылды.  Ш аңырак алымы 4 сомнан  8  сомға дейін  көбейтілді. 

Мысалы, Акмола облысында оброктік алым  1914 жылғы 845 807 сомнан  1917 

жылы 2553 227 сомғадейін, ал шаңыракалымы 600 537 сомнан  1 002069 сомға 

дейін көбейді, яғни  1,5 есеге ж уы көскен .53 Қазақхалкы на «ерікті алымдар», 

мемлекеттік заемға күштеп жаздыру ж әне әскери салық, барлығы алымдар 

мен баждардың  10 шакты түрлері салынды.  Байырғы тұрғындардан барлық 

алымдардың 21%-ы көлемінде, яғни эр шаруашылыктан  1 сом 84тиыннан әс- 

кери салык алынды. Әкімшілік алымдарды «кұрметгі адамдар» аркылы жүргізді, 

олар  жеке  басының  баюы  максатын  көздеп,  түбіртектер  (квитанциялар) 

бермеді, алымдар алуды бірнеше рет қайталады. Старшындар, шенеуніктер 

мен байлар арасында парақорлық пен ұрлык-карлық етек жайды.

К азак халкынан жерді тартып алу жалғастырыла берді, әсіресе Семей об- 

лысының солтүстік-шығыс аудандарында, Сырдария облысында, оңтүстікте 

— Ж етісу облысы мен Казакстанның баска да облыстарында осылай болды, 

1917 жылға карай Семей, Орал, Акмола облыстарында казақтардан 40 638 мың 

десятина жер тартып алынды. Патшалық өкімет орындары сотые мұктаждары

626

үшін киім-кешекті, малды жәнеазық-түлікөнімдерін 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: