атап   көрсетілген.  Бұл  үндеу  казак ш аруалары ны ң  саяси  оян ған ы н,  олардың

Кдзакстандағы  жұмысшы  козғалысының да,  аграрлық қозғалыстың да, 

жалпы өлкедегі азаттықкүресініңдамуындаХІХ-ХХғасырлар шебіндетуын- 

даған зиялылар айтарлықтай рөл атқарды.

Өзінің кұрамы мен бағыттары, коғамдық-саяси қызметінің сипаты бойын- 

ша  зи ялы лар  әр  түрлі  топтарды  біріктірді,  бірақ  оның  негізгі  бөлігін, 

дәрігерлерді, мұғалімдерді, адвокатгарды және басқаларын коса алғанда, отар- 

шылдық-әкімшіліктіңөкілдері кұрады. Бұлардворяндардан, қоғамныңтөменгі 

топтарының әртекті ортасынан шыккандар еді. Олардың көпшілігі үкіметті 

жақтаған империялык позиция ұстанды. Бірақарасында социал-революцио- 

нерлер, социал-демократтар және басқа да революцияшыл элементгер аз бол- 

маған саяси айдауда жүргендер өлкенің кала еңбекшілерінің бой көрсетулеріне 

ерекше белсенді түрде катысты. Көптеген қалаларда революциялық және ли- 

берал-демократиялык (кадеттер,  октябристер  және  т.б.)  партиялардың да, 

каражүздік партиялардың да ұйымдары пайда болды, оларда зиялылардың 

өкілдері елеулі жағдайға ие болды.

Қ азак  халкының  өлкедегі  аграрлык  мәселені  әділ  шешу  жолындағы 

күресімен тығыз астасып кеткен ұлт-азаттык козғалысындағы казак зиялы- 

ларының  маңызын  атап  өту  ерекше  зор.  Жергілікті  зиялылардың  қатары 

өздерінің  көзкарастары  мен  іс  әрекеттері  жөнінен  ерекшеленді.  Олардың 

кейбіреулері, негізінен төменгі топтардан шыккандары социалистік идеялар- 

ды ұстанды, социал-демократгар, эсерлер және баскалар болды немесе соларға 

кызмет істеді. Мысалы, Омбы почта-телеграф кеңсесініңтелеграфисі, кеңсе 

кызметшілері бас көтеруін ұйымдастырушылардыңбірі, Қарқаралыдан шык- 

кан Мұхаммед-Мақсұт Хамидуллин-Бекметов, кейбір мәліметтерге Караган­

да,  1903  жылдан  РС Д Ж П   мүшесі  болып,  әсіресе  1905  жылғы  казандағы 

Бүкілресейлік  саяси  ереуілдің  карсаңында  ж әне  оның  кезеңінде  өз  жер- 

лестерімен  тығыз  байланыс  жасап  отырған,  белгілі  Қаркаралы  окиғалары 

үйымдастырушыларының бірі болған, Дала өлкесінде, Омбы, Павлодар, Пет- 

ропавл, Семей, Қаркаралы калаларында ж әне баскаларында революциялық 

идеяларды насихаттаумен айналыскан.  Ж андармдар тұткынға алған кезде, 

одан революцияшыл «Жұмысшы марсельезасы» өнінің телеграф бланкісіне 

басылған үзінділері, сондай-ак казақтіліндегі прокламация-өлеңнің мәтіні 

табылған  (ол  да телеграф  бланкісінде,  бірақ құпиялық сақтау  үшін  латын 

әліпбиімен, колдан қарындашпен жазылған; ол кезде казактар араб әліпбиін 

пайдаланатын еді),  онда орыс-жапон соғысының империалистік мәні, салық- 

тар мен алымдар  еңсесін  езген,  билеушілердің дарынсыздығы  салдарынан 

‘  жапондардың колынан кырылып жатқан карапайым халыктың ауыр жағдайы 

әш кере етілген. Өленде патшалык Ресейдегі үлкен «бүлік» туралы хабарла- 

нып, халыкты мерзімі енді жеткен іс-кимылға шақырған.32 Жол-жөнекей айта 

кетелік, М.-М. Хамидуллин-Бекметов казак ақындарының өлендерін жинап, 

жинақбастырып шығарған,33 Ахмет Байтұрсыновпен жаксы таныс болған және 

газеттерге макалалар жазып, орыс окырманын оның әдеби шығармашылығы- 

мен және коғамдық саяси кызметімен таныстырған. Қазақ зиялыларының саны 

жөнінен ғана емес, сонымен катар ықпалы жөнінен де неғұрлым елеулі бөлігі 

либерал-демократиялық көзкарастарда тұрды.  Бұлар негізінен даладағы ари- 

стократиялык топтардың өкілдері болатын (Әлихан Бөкейханов, Бақытжан 

Қаратаев, Ж ақып Акбаев ж әне баскалар), дегенмен олардың арасынан ауыл- 

дың орташа ж әне төменгі топтарынан шыккандар да кездесті (Ахмет Байтұр- 

сынов және баскалар). Олар  1905 жылдың желтоқсанында Оралда бес облыс-

618

Телеграмма.

1

...................

Т е л е г р а Ф т ь .

&

1

:............................. I

v ,A t< b .

A U & ä f K  

M

t e & z i

Ш

&

ш

А

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: