Ойынның көңіл -көтеретін қызметі

Ойыи мотивтері және ойынды ұйымдастыру. Оқытудың ойын формасында өтуі мотивтердің (мотив - адамды әрекет жасауға итермелейтін

• балалар ойын барысында, бірігіп берілген тапсырмадарды шеше отырыи, қарым-катынас жасауға, құрбы-достарының пікірін тыңдауға

турткі) көптүрлілігін камтамасыз етеді. 1. үйренеді;

• ұжымдық тапсырмаларды шешуде балалардың әр түрлі мүмкіндіктері қолданылады;

• ойын барысындағы бірігіп бастан кешкен эмоциялык әсерлер жеке өзара қарым-қатынастың бекуіне мүмкіндік жасайды.

2. Моральдық мотивтер:

• әр бала ойында өзін, өз білімін, ісерлігін, мінезін, ерік қасиеттерін, іс-әрекетке, адамдарға катынасын көрсете алады.

3. Танымдық мотивтер:

• әр ойынның жақын нәтижесі (ойынның аяқталуы) болады, ол баланы мақсатқа жетуге (жеңіске) және мақсатка жету жолын түсінуге (басқалардан көбірек білу керек) ынталандырады;

• ойында әр топ немесе әр бала бірдей болады (барлығы ойынға катысушылар). Ойынның нәтижесі ойыншының өзіне, оның даярлык деңгейіне, кабілетіне. іскерлігіне, ұстамдылығына, мінезіне байланысты болады;

• ойындағы оқытудың жеке тұлға үшін маңызы артады;

• ойындағы табыс танымдык қызығушылық дамуы үшін жағымды эмоциялық фонды қалыптастырады. Ойындағы сәтсіздік жеке жеңілу ретінде емес. ойындағы женілу болады және ол танымдық іс-әрекетті ынталандырады (кек қайтару);

• жарысу - балалар үшін ойынның бөлінбейтін бөлігі болады;

• ойында үнемі кандай да бір құпия - алынбаған жауап болады, баланың ойлау іс-әрекетін белсендіреді, жауап кайтаруға итермелейді;

• ой үнемі шығатын жол іздейді, ол танымдык тапсырманы шешуге бағытталады.

Біздің ойымызша, балалар ойынын ұйымдастырудың педагогикалык шарттарына кслесі жайттарды жатқызған жөн.

Ойынды таңдау. Ойынды таңдау, ең әуелі, балаға, оған ненің кажет екендігіне, кандай тәрбиелік міндеттер өзінің шешімін талап ететіндігіне тікелей байланысты болады. Егер ойын ұжымда ойналса, онда ойынға катысушылардың құрамын, инттсллектуалдық дамуын, дене даярлығын, жас ерекшеліктерін, қызығушылыктарын, карым-катынас деңгейін, бір-біріне сәйкес келулерін және т.б. өте жақсы білу кажет. Сонымен катар, ойынды таңдау оны өткізу уақытына, ауа-райына, климат жағдайларына, уақыттың созылуына, күнге және оны өткізген айға, ойынға кажетті материалдардың жеткілікті болуына, балалар ұжымында қалыптаскан нақты жағдайларға да байланысты болады.Ойынның тағы бір кереметтігі ол кандай да бір нәрсені алудың құралы да бола алатындығында болмақ.

Ойын барысында бала өзара байланысты бірнеше мақсатты жүзеге асыра

алады. Мәселен, бірінші, ойын үрдісінің нак өзінен қанағат алу; екінші, қызметтік, ол ойын ережесінің, сюжеттің. рөлдің орындалуымен байланыстьі; үшінші, ойынның шығармашылык міндеттерін көрсетеді - шешу, шиеленістіру,нәтижеге жету және т.б.

Ойынның міндеті. Ойынның басты міндеті - тәрбие мақсаты мен бала тілнгінің сәйкес келіп, оған қызығушылықты ояту. Сонымен қатар, оған оның ережесін және әрекет ету техникасын түсіндіруде жатады. Ойынды түсіндіру бұл аса жауапты іс екендігін еш ұмытпау керек. Ойынды өз ерекшелігіне карай ойын алдында қыска және анық түсіндірген жөн. Түсіндіруге ойынның аталуы, оның мазмұнын әңгімелеу және оның негізгі және қосымша ережелерін түсіндіру жатады.

Ойын алаңын құралдармен жабдықтау. Ойын өткізілетін орын оның сюжетіне, мазмұнына, ойынға қатысушылар санына сәйкес келуі. балалар үшін қауіпсіз, қолайлы, гигиеналык нормаларға жауап беруі керек. Онда балаларды жақындататын әр түрлі факторлардың болмауында ескеру кажет.

Ойын, мейлі аулада, мейлі балабақшада өткізілсін өзінің шешімін талап етеді. Сонымен катар, балалардың жасына, олардын жаңаға, ерлікке, ұшыраулары. жоқ киялға талпынысына жауап беретін эстетикалық жоспары болуы керек екенін есте ұмытпаған жөн.

Ойында командаларға, топтарга, рөлдерге бөлу. Ойыншылар деп кәдімгі жағдайда ойынды өткізуге қатысатын балалар ұжымын айтады. Қазіргі практиикада ойынға катысушыларды топқа, рөлдерге бөлуді жеребе салу, санау тәрізді тәсілдермен жүзеге асыру орныққан.

Балалар ойынындағы ең жауапты сәттердің бірі - рөлдерге бөлу. Олар негативті және пассивті, басты және қосалкы болуы мүмкін.

Бөлу баланың жынысына, жасына, дене дамуының ерекшеліктеріне байланысты болмауы керек.

Әр тәрбиеші бала үшін кай рөлдін тиімді болатынын ескере отырып, келесі тәсілдерді қолдана алады:

• рөлге тікелей ересектерді тағайындау;

• рөлге ересектер аркылы тағайындау (капитан, бастаушы);

• рөлге сайыс нәтижесі бойынша таңдау (ең жаксы костюм);

• баланың тілегі мен ерікті қабылдау;

• ойында рөлдерді кезектесіп орындау.

Ал командалык рөлдерді бөлуде кейбір жайттарды ескеру керек, мәселен, ойындағы рөлдің беделі төмендерге беделін көтеруге, белсенді еместерге -белсенділік көрсетуге, тәртібі дұрыс еместерге - ұйымшыл болуға, жаңадан кезгендерге, балалар ұжымынан шет қалғандарға өзін көрсетуге. басқалармен достасуға кемектесуі және т.б.

Сонымен катар, рөлде әрекеттің болуьн ұмытпау керек: егер рөл әрекетсіз болса, бала істейтін ештеңе болмаса, айтпаса да түсінікті ол ойыннан шығады. Ойында жағымсыз рөлді колданбау керек, оларды тек әзіл-калжың жағдайларында пайдаланған жөн.

Ойын жағдаятын дамыту. Ойын жағдаятын дамыту деп ойынға катысушылардың жағдайын өзгертуді, ойын ережесін күрделендіруді, жағдайды ауыстыруды, ойын әрекеттерін эмоциямсн байытуды түсіну керек. Ойынға катысушылардың әлеуметтік жағынан белсенді болатындығы сонша, олардың ешқайсысы ойында өз міндетін орындаудың барлык жолдары мен әрекеттерін соңына дейін біле бермейді. Баланың ойыннан алатын қанағаттану сезімі мен қызығушылығын камтамасыз ету механизмінің өзі осыдан тұрады.

Ойынды ұйымдастырудың негізгі принциптері де есте ұстайтын керекті шарттардың бірі болмак. Оларға жататындар:

• балалардың ойынға өз еркімен катысуы;

• ойын динамикасының даму принципі;

• ойын атмосферасын қолдау принципі (балалардың шынайы сезімін қолдау);

• ойын іс-әрекетіндегі өзара байланыс принципі;

• ойынның қарапайым формасынан күрделі формасына өту принципі: карапайым ойыннан күрделіге өту ойын тапсырмасы мен ережессін мазмұнын біртіндеп күрделендірумен байланысты болады.

Ең соңында, ойынның тәрбиелік, білім берушілік құндылығы, сөзсіз оған педагогтардың катысуына байланысты болады.

Дидактикалық ойындар оқытудың құралы қызметін орындай отырып, сабақтың құрылымдык бөлімі бола алады. Ол білімді меңгеруге, бекітуге, | танымдық іс-әрекет тәсілдерін меңгеруге көмектеседі. Балалар заттардың ' белгілерін, қасиеттерін біледі, топтастыруға, жалпылауға, салыстыруға үйренеді. Дидактикалык ойындарды оқыту әдісі ретінде қолдаңу балалардың сабақка кызығушылығын арттырады, бағдарлама материалын жақсы меңгеруге мүмкіндік жасайды. Әсіресе, бұл ойындар қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, қарапайым математикалык түсініктерді қалыптастыру сабақтарында аса тиімді.

Ұлы педагог А.С. Макаренко ойынға үлкен мән бере отырып, өзі басқарған мекемелерінде ойынды тәрбиеленушілер өміріне міндетті түрде енгізіп отырады. Ойын баланың өмipiн қызыққа, қуанышқа бөлеуін камтамасыз eту үшін ол балалардың ойынға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелейді- деп қарастырады [2].

Ойын технологиясының маңызды функцияларының атқаратын орнының ерекшелігіне қарай былайша жобалаймыз, оны 4 кестеден байқауға болады:
Кесте 4. Музыка сабағында дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үрдісіне еңгізудің маңызды функцияларын атақратын орны

Музыка сабағында дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үрдісіне еңгізудің маңызды функцияларын атақратын орны
Ойынның әлеуметтік-мәдени белгілері.	Ойынның әлеуметтік-мәдени белгілі мәдени байлықты, тәрбие потенциалын игерген ұжымның толыққанды мүшесі бола алатын баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуының көрсеткіші
Ойында адамның өзін іс жүзінде көрсетуі.	Ойын барысында бала өзін іс жүзінде көрсетеді.
Коммуникативтік ойын.	Осы әр түрлі қиыншылықтан жол таба білуге итермелейді.
Ойынның диагностикалық функциясы.	Жеке тұлға интеллект, шығармашылық жағынан өзін-өзі іс жүзінде көрсетеді.
Ойынның емдеу функциясы.	Ойын адамның тәртібіндегі өзін қоршаған басқа адамдармен қарым-қатынасын және оқудағы туындаған әр түрлі қиындықтарды жеңу үшін пайдаланылады.
Ойынның түзету функциясы.	Түзету ойындарының тәртібі нашар, психологиялық көмекті қажет ететін оқушылар үшін көмегі зор.
Ойынның көңіл көтеру функциясы.	Ойын қиялды дамытып, көңіл көтеруге итермелейді.

Музыка сабағында ойын түрлерін балалардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес түрлендіріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау және тексеру кезінде, яғни сабақтың кез келген сәтінде оқыту әдісінің құралы ретінде пайдаланады. Бала тек ойын ойнап қана қоймай, осы ойын арқылы білім алып, жан-жақты тұлға дамиды, оны төмендегі 1 суреттен көруге болады:

Ойын- оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. Ойын әрекетінің қызықты болуын қамтамасыз ететін, баланың танымдық қызығушылығы сапаларын дамытатын басты нәрсе: білім, әрекет, қарым-қатынас. Міне осы жағдайларды ескере отырып, ойын түрлерін төмендегідей жүйелегенін 5- кестеден көреміз[4]:

Әр баланың бойындағы талап-талғамдарын арттырып, өмірге, жақсы қасиеттерге құштарлық сезімдерін байытып, әсіресе рухани сезімдерін барынша молайтып, күш-қуатын, жігерін шыңдау – абыройлы міндетіміз.

Осыған орай біздің тәжірибемізде пайдаланатын ойындардың бірнеше түрлерін атап көрсетуіме болады. Оқушылардың қызығушылықтарын туғызатын, ойын әрекетінің ең негізгі түрінің бірі- дидактикалық ойындар. Дидактикалық ойын тәрбиеленушінің жас ерекшелігіне сай, бағдарламадағы материалдарға, оның ішінде нақты сабақтың мазмұнына сай болып, тапсырманың мәнін ашады.

Дидактикалық ойындарды жаңа тақырыпты түсіндіру барысында, қайталау, пысықтау, жаттығу сабақтарында да пайдаланса. Дидактикалық ойын барысында есте сақтау, көру, сезіну, қабылдау, ойлау сөйлеу, процестері дамып, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға үйретеді.

Псдагог ойын-сабақтарында балаларға мақсаттьі әсер етеді, ойынның мазмұнын, оны өткізудің тәсілдерін ойластырады, дидактикалык міндетті барлық баланың қабылдауына қол жеткізуге талпынады. Тәрбиеші бағдарлама талаптарын ескеріп, оқу материалын жүйелі күрделендіреді, тиісті іскерлікті қалыптастырады, психикалық үрдістерін (кабылдау, ойлау, тіл және, т.б.) дамытады.

Бастауыш мектеп педагогикада барлык дидактикалық ойындар үш негізгі топқа бөлінген: заттармен (ойыншықтар, табиғи материалдар) ойналатын ойындар, үстел үсті-баспа ойындары және сөздік ойындар.

Дидактика (гр. didaktikos– тәлімді)– білім беру, оқыту, тәрбиелеу теориясы; педагогиканың үйренушілерге білімді, машық пен дағдыны меңгерту және тәрбиелеу заңдылықтарын зерттейтін, әр кезеңде берілетін білім мазмұнының көлемі мен құрылымын айқындайтын, білім берудің әдістері мен ұйымдық формаларын жетілдіру жолдарын ғылыми негіздеумен айналысатын саласы [1, 52 б].

Дидактика ежелгі Грекияда жас ұрпақты «оқыту-үйрету» тәжірибесінің негізінде пайда болды. Қайта өрлеу дәуірінде жалпы мәдениеттің, ғылымның дамуына, оқыту жүйесі мен тәлім-тәрбие ісін жаңаша құру міндетіне байланысты, педагогика ғылымының негізгі саласы болып қалыптасты. Алғашқы рет бұл сөз неміс педагогы Вольфганг Ратке (1571-1635) шығармаларында қолданылып, оқыту өнері мәнін аңдатқан. Ал Я.А.Коменский дидактиканы «баршаны барлық нәрсеге үйретудің әмбебап өнері» деп түсіндірген. XIX ғасырдың басында неміс педагогы И.Гербарт дидактиканы тәрбиелеп оқытудың өз алдына тұтас және қайшылықсыз теориясы ретінде таныған. «Дидактика» терминін XVII ғасырда чех ғалымы Я.А.Коменский өзінің «Ұлы дидактика» (1657) деген зерттеуінде алғаш рет пайдаланды. Ол білім берудің мазмұнын, дидактикалық принциптер мен көрнекілікті, дәйектілікті және табиғатпен сәйкес келуді негіздеп, сабақ өткізу жүйесін ұйымдастыруды ғылыми тұрғыдан тұжырымдап берді. Коменскийдің дидактикалық идеялары XVIII–XIX ғасырлардағы швейцариялық педагог И.Г.Песталоцийдің, неміс ғалымы Ф.А.Дистервегтің, Ресейде К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде одан әрі дамытылды. И.Г.Пестолоций пәндерді көрнекілік арқылы оқыту тиімді екендігін дәлелдеген.

Қазақ әдебиеті тарихында «жыраулық поэзия» деп аталатын Асан Қайғыдан Бұқар жырау шығармаларына дейінгі ауызша жыр-толғаулар ұлттық дидактикада ойдың терең қазынасы болып табылады. Отандық педагогика ғылымы тарихында таза ағартушылық қызметпен айналысып, тәрбие мен оқу-ағарту ісін дамытуға кәсіби теориялық тұжырымдамаларымен ат салысқан ғалым – Ы.Алтынсарин. Оның мақалалары мен хаттарында, «Қырғыз (қазақ) хрестоматиясы», «Қырғыздарды (қазақтарды) орыс тіліне оқыту ісіне алғашқы басшылық», т.б. кітаптарында сол замандағы дидактика мәселелері әр қырынан сөз болады. XX ғасырдың басында балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселелері А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, т.б. кітаптарында жан-жақты талқыланды. Әсіресе, Байтұрсынұлының сол замандағы әлемдік дидактика ғылымындағы оқыту әдістерін талдаған мақалалары, әдістемелік «Баяншы» кітабы отандық кәсіби дидактика ғылымының дамуына негіз қалады. Кейін оқыту теориясымен айналысқан педагог ғалымдар (Қ.Жұбанов, Т.Тәжібаев, Р.Г.Лемберг, Н.Көшекбаев, т.б.) әлемдік дидактиканың заңдылықтары мен принциптерін отандық оқу-ағарту ісіне қатысты тұжырымдап, тәжірибеге енгізді.

Қазіргі заманғы дидактика ғылымы білім беру теориясы болып табылады. Оның зерттеу пәні – оқытудың мақсаты, мазмұны, заңдылықтары мен принциптері. Дидактика өзінің алдына қойған мақсаттарына жету үшін белгілі бір дидактикалық принциптерге негізделеді. Дидактикалық принциптер оқу-тәрбие жұмыстарының заңды жүйесін көрсетеді, оқыту ісінде табысқа жетудің қажетті шарты болып табылады. Олар бір-бірімен тығыз байланысты құрылған [2, 25 б, 3,92 б, 4,128 б].

Оқу процесіндегі дидактиканың мәні. Оқу процесі әр текті және табиғаты жағынан әртүрлі көптеген жағдаяттардың мың санды байланыстары мен қатынастарын қамтиды. Ғасырымыздың басында оқу ұғымы енді осы процесті құрайтын екі бірлікті – оқыту қызметі мен оқып- үйренуді қамтитын болды. Оқыту – оқу материалын игеруге ынталандырушы оқытушылардың қызметін, ал оқып-үйренуді ұсынылған білімдерді игеруге бағытталған білімгерлер іс-әрекетін танытады. Бүгінгі түсінім тұрғысынан оқу келесі белгілерімен сипатталады: 1) екі тараптылық; 2) оқытушы мен оқып-үйренушінің бірлескен ескен іс-әрекеті; 3) басқару оқытушы тарапынан; 4)жоспарлы ұйымдасу және басқару; 5) біртұтастық және бірлік; 6)білімгерлердің жас ерекшелік даму заңдылықтарына сәйкестік; 7) білімгерлердің дамуы мен тәрбиесіне жетекшілік.

Оқу және білімдену проблемалары педагогиканың дидактика деп аталатын бөлімінде зерттеледі. Олар: нені үйрету және қалай үйрету проблемасын шешу: қазіргі заман педагогикасы бұларға қоса - қашан, қай жерде, кімді және не үшін оқу қажет деген мәселелерді қарқыңды зерттеуде. Дидактиканың негізгі категорияларын танытушы келесі ұғымдар белгіленген: оқыту, оқып-үйрену, оқу, білімдену, білім, ептілік, дағды, сонымен бірге оқу мақсаты, мазмұны, ұйымдастырылуы, түрлері, формалары, әдіс-тәсілдері мен құрал-жабдықтары, нәтижесі. Дидактикалық жүйе және оның технологиясы да осы категориялық ұғымдар тұрғысынан танылуы тиіс. Осыдан қысқа да, ауқымды анықтама келіп шығады: дидактика– бұл оқу және білімдену, олардың мақсаттары, мазмұны, әдістері, құрал жабдықтары, ұйымдастырылуы мен нәтижелері жөніндегі ғылым [5, 156 б].

Дидактикалық жүйелер уакыт талабына сай өзгеріп отырады. Мысалы, И.Гербарттың (1776-1841)дидактикасы кейін дәстүрлі оқыту түріне айналды. Онда Я.А.Комменский (1592-1670) дидактикасының, сол сияқты ертедегі догматикалық және схоластикалық жүйелердің элементтер болды. Д.Дьюй (1859-1952) дидактикасы дәстүрлі дидактика негізінде пайда болды. Сол сияқты қазіргі бағдарламалық немесе компьютерлік оқытулар да бұрынғы жүйелер жасаған негізге сүйенеді.

Дидактикалық материалдар – үлестірмелі материалдар, әр баланың қабілетіне қарай, өткен тақырыпты үлгере алмайтын оқушыларға қосымша үлестірмелі материалдар, аралас сабақ материалы, үй тапсырмалары, ұзартылған күн тобының тапсырмалары, бақылау жұмыстары, сыныптар бойынша тест тапсырмалары (тақырыптық, тоқсандық,жарты жылдық, жылдық), дидактикалық ойындар болып бөлінеді.

Дидактикалық материалдарға өзіндік жұмыс тек оқыту сипатында жаңа өтілген материалдарды пысықтауға және бекітуге арналып беріледі. Ол тапсырмалар оқушылардың біліктіліктерін, дағдыларын қалыптастыруға көмектесуге және олардың білімдерін тексеруге бағытталады. Дидактикалық материалдар ретінде дидактикалық ойындарды қолдану оқушылар үшін өздерін еркін сезінуге, ізденімпаздық, тапқырлық қасиеттерін көрсетуге ұмтылдырады [6, 5 б]. Ойын үстінде бала қуаныш пен реніш сезімдерін сезінеді. Дидактикалық ойындардың сапалылығы: олардың сабақтың әр кезеңіндегі орны мен міндетін, мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен практикасын мұғалімнің жетік меңгеруіне, шеберлік танытуына, ойынға қажетті материалдарды алдын-ала дайындап алуына, ойын үрдісіне оқушыларды белсенді қатыстыруына байланысты болады.

Музыка пәнің оқытудың тәжірибесі ойынның білімділік құндылығын дәлелдеді. Оған балалық кезендегі ақыл-ойды дамыту ойындарынан бастап, мәдениетке, визнеске және тағыбасқада салаларға мамандар даярлайтын бағдарламаларды игеру мен қатар қазақ халықының музыкалық ойындарын атап айтып жатқызуға болады.

Себебі: Қазақ балаларының ойын -сауықтары күнделікті көшпенді малшы отбасының еңбек тіршілігіне байланысты болады. Мұның бәрі халық өлеңдерінде, аңыздарында би мен ойын қимылдарында өз көрінісін тапқан. Балалар ойындарының көпшілігі олардың жасына сәйкес қара өлең түріне ғана емес, музыка мен әннің сүйемелдеуімен өткізілген. Мысалы, «Асай мәстек» атты балалар ойынында жүргізуші балаларды ойынға тақпақ айтып шақырады:

Ер екеніңді білейін,

Ешкі сойып берейін.

Тақия алсаң еңкейіп

Құламасаң теңкейіп,

Ерлігіне сенейін.

Өзінің ептілігін сынап көргісі келген ойында:

Асау мәстек бұл болса,

Үйретейін, көріңіз

Маған таяқ беріңіз деп,-деп , ортаға шығады да жүргізушіден алған таяққа сүйене отырып көрпеше немесе киіз оралған қыл арқанға малдас құрып отырып алып , тепе-теңдігін жоғалтпай , жерден тақия алуы тиіс. Оны орындай алмаса , ойын аяқталысымен «айыбына» ән шырқайды, не күй шертеді. Бұл ойын ептілікті , шапшандықты , машықтануды, баланың музыкалық әншілік қабілетінің дамуына жәрдемдеседі. Байқап қарасақ , балаларға арналған ойындар олардың әндерін жетілдіруге тәрбиелейтін өзінше бір сабақ.

Музыкалық-дидактикалық ойын материалдары оқушыларды мен білімгерлерді өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландырады, олардың ойлау қабілеттерін, ізденімпаздылығын арттырады, сөз қорын молайтуға көмектеседі, олардың музыка пәніне деген қызығушылықтарын арттырады, бағдарламалық материалдарды оқу-тәрбие үрдісіне қажет деңгейде меңгеруге ықпал етеді.