Т. Т. Галиев, М. Д. Есекешова, Г. О. Исакова

89 
 
шешуге  болады.  В.А.  Ганзеннің  айтуы  бойынша,  мәнмәтінде  осындай 
проблемаларды келесідей айтуға болады [119]:  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4.1 - сурет.  Ойлау мазмұны [115] 
 
Жүйеліліктің ғылыми және практикалық міндеттерінің әртүрлі түрі, 
бүтіндей  объектінің  жүйелілік  сипаттамасының  құрылымы,  жүйелерді 
құру  және  жобалау,  тактикалық  және  стратегиялық  жоспарлау, 
шешімдерді  қабылдау  және  жүзеге  асыру  болады  және  т.б.  Жоғарыда 
айтылып  өткен  және  басқа  міндеттердің  ең  ортақ  белгілері  жүйелілік 
болғандықтан, онда олардың шешімінің басты аспабы болып табылатын 
ойлау да жүйелі болып аталуы мүмкін; 
Жүйелі ойлауды білетін адам, кез келген объектіде бүтін, бөліктерге 
бөлінген  және  бөліктерден  тұратынды  көреді,  бүтінде  бөліктердің 
тәртіптілігін  тауып  алуға  тырысады.  Ал  барлығын  осылай  қарастыруға 
болады,  онда  жүйелі  ойлау  қабылеті  бар  адам  бүтіндей  ортақ, 
әмбебапжәне  білім  мен  әрекеттің  кез  келген  саласына  жеңіл  енетін 
мүмкіндікке ие болады.  Жүйелілік ойлаудың құндылығы;  
Ол  тек  пәндік  саланың  ерекшелігімен  және  шешілетін 
міндеттерімен  анықталатын  адамның  ойлауының  түрі  ғана  емес, 
сонымен  қатар  адам  ойлауының  дауының  жаңа  кезеңі,  не  болмаса 
операндтың  (концептілер,  конструкттар,  компакттер,  модельдер  мен 
парадигмалар)  ерекше  құрамы  негізінде  және  жаңа  технологиялармен 
жүзеге  асырылады,  дамудың  жоғары  деңгейін  анализ  сияқты,  синтез 
ретінде де сипаттайды, сондай ақ логикалар спектрін және сипаттаудың 
тілдер жүйесін қолданады;  
Ойлау 
Ойлау 
операциялары 
Ойлау 
формалары 
Ойлау  
түрлері 
Ойлану 
тәсілдері 

 
Талдау 

 
Синтез 

 
Салыстыру 

 
Жалпылау 

 
Нақтылан-
дыру 

 
Көрнекілік-
әрекеттік 

 
Бейнелі 
дерексіз 

 
Индукция 

 
Дедукция 

 
Түсінік 

 
Пайымдау 

 
Ой қоры- 
тындысы 

90 
 
 
Жүйелілік  ойлау  –  бұл  жергілікті,  тиянақсыз,  біржақты  ойлауға 
қарама-қарсы ойлаудың ерекше түрі.  
Д.О.  Коннор  мен  И.  Макдермотт  жүйелілік  ойлауды  бақыланатын 
бірізділікте  заңдылық  пен  мағынаны  түсініп,  көрсете  алады,  яғни  біз 
болашаққа  дайындалып,  белгілі  бір  деңгейде  оған  әсер  ете  алады.  Бұл 
дегеніміз,  біз  белгілі  бір  мағынада  жағдайды  басқаруға  қабылетті 
боламыз. Осы авторлардың пікірлері бойынша [98]: 
- 
кері  байланыстың  бар  болуы  жүйелердің  ажырағысыз 
сипаттамасы  болып  табылады:  кері  байланыс  болмаса  жүйе  де  жоқ 
болады; 
-  кері байланыс контурда, ілмекте жүзеге асырылады, сондықтан да 
кері байланыс категориясында ойлау пішінді ойлау болып табылады; 
- үлкен динамикалық күрделілікпен жүйе ерекшелінсе, соншалықты 
кері  байланыстың  дабылы  желі  бойынша  сонда  өзара  байланыспен  өту 
үшін  көп  уақыт  керек  болады.  Жүйе  жылдамдығы  ең  ақырын  желімен 
анықталады; 
-  біздің  кез  келген  әрекетімізді  терең  тамырланған  идеялар, 
стратегиялар,  түсіну  тәсілдері  мен  басқарушы  идеялар  бағыттайды. 
Әдебиетте олар біздің ойымыз бен әрекетімізді қалыптастыратын, ортақ 
идеяларды  ұсынатын  менталды  үлгілер,  сондай  ақ  қалаулы  нәтижелер 
туралы  ұсынымдар  ретінде  белгілі.  Менталды  үлгілер  біздің  барлық 
әрекеттерімізді  бағыттайды.  Бұл  кезде  менталды  үлгілерді  өзгертуге 
болады; 
-  біздің  менталды  үлгілерімізді  құру  мен  жаңадан  жасауға  білім 
беру қызмет етеді; 
-  жүйелілік  ойлаудың  күрделі  принципі  жүйелердің  қылығы 
олардың құрылысымен анықталатынымен қорытындыланады;   
-  жүйелілік  ойлау  қаншалықты  қызығарлықтай  болса  да,  бетінен 
сырғып  жүрмейді,  ал  оқиғаның    пайда  болу  сипаты  мен  бірізділігін 
туғызатын, яғни паттерн жасайтын терең факторларды ашады. Бір оқиға 
–  бұл  жай  жағдай.  Екі  оқиға  –  көтеріңкі  назар  үшін  жағдай.  Үш  –  бұл 
енді  паттерн:  ол  жүйе  құрылымына  белгі  береді.  Паттерн  –  бізден 
жасырын жүйе құрылымын түсінуге белгі; 
-  жүйелілік  ойлау  әлемді  басқа  ракурстан  (ракурс  –  жағдай 
қарастырылатын  көзқарас)  көруге  мүмкіндік  береді.  Жүйелілік,  тосын 
қасиеттер  белгілі  бір  ракурста  бірқатар  қашықтықтан  қарастырғанда 
ғана  пайда  болады.  Жүйелілік  ойлаудың  күрделі  принципі  оқиғаны 
әртүрлі ракурстан көру үшін жасалады.   
-  ракурстардың  көптүрлілігі  біздің  менталдық  үлгілерімізді  таңдау 
мен  қамтуды  кеңейтеді,  әйтпесе  құбылыстың  түрлі  аспектілерін  көруге 
мүмкіндік  береді,  сондықтан  кері  байланысты  күшейтетін,  біздің 
әлемнің  үлгісін  байытатын  механизм  орнатылады.  Шығармашылыққа 
қабылеттілік  пен  ақылдың  әрбір  түрі  көптүрлі  ракурстарда  заттар  мен 

91 
 
құбылыстарды көре алуға, сәйкесінше  кері байланыстың әртүрлі түрін 
алуға жоспарлайды; 
-  жүйелілік  ойлау  жағдайлар  мен  олар  туралы  біздің  түсінігімізді 
толық  бір  бүтін  зат  ретінде  қарастырады.  Бұл  кезде  жағдайды  әртүрлі 
ракурстан  қарастырудың  негізінде  іске  асатын  бүтіндей  картинада 
құрастыру маңызды болады.   
Д.Х.Медоуз  жүйелілік  ойлауды  қоршаған  ортаның  танымы  мен 
сипаттаудың  жаңа  тәсілі  ретінде  қарастырылады,  өзарабайланыс 
бейсызықты сипатқа ие және кері байланыс циклдерін жасайды, ал жүйе 
оның  бөліктерін  құрастыратын  жай  ғана  жиынтыққа  қарағанда 
анағұрлым үлкен жағдайды береді [99].  
Жүйелілік  ойлау  айтарлықтай  дәрежеде  кез  келген  жүйеде 
зерттеуде 
айқындалады. 
О.С.Разумов  пен 
В.А.Благодатскихтің 
пайымдауынша мұнда төрт аспект болады [100]: 
1) жүйе-объект – ғылыми жүйелілік ойлаудың  қайнар көзі; 
2)  теориялық  (ғылыми)  жүйе  зерттеушінің  зердесінде  объект-
жүйесін белгілейді; 
3)  теориялық  жүйе  объект-жүйенің  үлкен  адекваттық  бейнесіне 
қозғалады; 
4) жүйе туралы білімді қолдану ортасы ретінде практика танымның 
соңғы нүктесі, оның негізі мен шынайылылығының критерийі.  
Зерттеу,  құрастыру  мен  жүзеге  асыру  үдерісінде  субъектінің  сана-
сезімінде  белгілі  бір  теориялық  түсініктерде  ішкі  табиғат,  сипатты 
белгілер, қасиеттер мен жүйенің ерекшеліктері айқындалады [100]: 
- мазмұн (жүйеге тән жүйелілік, ықпалдастық қасиеттер); 
- құрам (оның бөліктерінің сандық және сапалық сипатамасы); 
- құрылым (ішкі ұйым, элементердің өзара байланысы); 
-  функциялар  (жүйе  мен  онық  бөліктерінің  белсенділігі,  өмір 
тіршілігі); 
-  ықпалдастық,  жүйелілік  факторлар,  бүтінділікті,  өзара  әсерету, 
жетілдіру мен дамытуды қамтамасыз ету механизмдері; 
- 
сыртқы 
орта 
мен 
үлкен 
жүйемен 
байланысының 
коммуникациялары; 
-  тарих  (пайда  болудың,  қалыптасудың  басы  мен  қайнар  көзі, 
дамудың  тенденциялары  мен  перспективалары,  сапалы  жаңа  жүйеге 
айналуы).                            
М.Н.Сарыбеков  пен  М.К.Сыдыкназаров  жүйелілік  ойлау  адам 
қабылетінде  ғылымдар  арасындағы  байланысты  көру  үшін  пайда 
болады, дамуының негізінде жататын  жалпығылыми заңдарды түсінуге, 
табиғат  пен  қоғамның  даму  заңдылықтары  туралы  жалпылама  түсінік 
болады деп пайымдайды [75].  
Е.В.Ксенчук  пікірі бойынша,  жүйелілік  ойлау  –  бұл  «біз ұйымның 
үстіне  көтеріліп,  оны  ішкі  үдерістің  қатысушысы  ретінде  емес,  ал  ішкі 
қоғам  көзқарасынан  талдаймыз.  Бұл  дегеніміз  біз  біздің  жүйенің 

92 
 
динамикалық  күрделілігін  ұғыну  мен  орманды  жекелей  ағаштар 
арасында қарап түсінуге тырысамыз» [101]. 
А.И.Пушкарь  мен  Л.В.  Потрашкованың  көзқарастары  бойынша, 
зерттелетін  құбылыстың  мәніне  терең  бойлау  үшін,  адам  жүйелілік 
тұғырнің  негізі  болып  табылатын  жүйелілік  ойлауды  иеленуі  тиіс. 
Көрсетілген авторлар жүйелілік ойлауды былай көреді:  
- ойлау үдерісінде бүтіндей құбылыс картинасын көре алу; 
-  адам  сана-сезімінде  қоршаған  шындықтың  объектілері  мен 
құбылыстарының  көрінісін  олардың  көп  қырынан,  бүтіндігі  мен  өзара 
байланысынан (яғни жүйе және оның бөліктері ретінде) көру; 
-  субъектінің  қабылетін  қарапайым  адамдарға  тән,  келешектің 
(көзқарас) үлкен мөлшерінен нақты құбылыспен қарастыру; 
-  адамның  өзін  ірі  ауқымды  үдерістер  мен  құбылыстардың  бөлігі 
ретінде көру мүмкіндігі. Бұл дегеніміз, адам қай жерде жұмыс істемесін, 
немен  айналыспасын,  әрқашан  бірқатар  (ғылыми,  экономикалық, 
әлеуметтік және т.б.) жүйенің бөлігі болып табылатынын білдіреді. Бұл 
кезде  оның  әрекеті  мен  шешімінің  тиімділігі  осы  жүйенің  құрылымы 
мен  заңдылықтары  қаншалықты  түсінетіні  болатынына  байланысты 
болады.  
Зерттеушілердің жүйелі түсініктерін қолдана отырып, А.И.Пушкарь 
мен  Л.В.Потрашкованың  пікірінше,  объектіні  үш  аспектіден  ойлау 
керек:  бір  нәсені  толық  (жүйеге)  ретінде;  жалпы  жүйенің  (жанама 
жүйенің)  артығырақ  бөлігі  ретінде;  анағұрлым  ұсақ  бөліктерінің 
(элементтердің, жанама жүйенің) жиынтығы ретінде [78]. 
Л.И.Шрагинаның  пікірінше,  жүйелілік  ойлау  ретінде  даму  деңгейі 
адамммен әлемді тануда объективті әрекеттің заттары мен құбылыстары 
арасындағы  байланысты  орнатуға  мүмкіндік  беретін,  құбылыс  тар  мен 
үдерісстердің  заңдылықтарын  анықтау  және  оларға  болжам  жасауды 
қарастырады.  
Практикалық қызметте жүйелілік ойлау шеберлік табады:  
-  қоршаған  әлемнің  объектілері  мен  құбылыстарын  жүйенің 
дамуында және өзара байланысында қарастыру; 
-  жағдайларға  талдау  жасау,  яғни  себепті-тергеулі  байланысты 
белгілей алу, қарама-қайшылықтарды шығару, проблемаларды шешу; 
- жасырын тәуелділік пен байланыстарды көрсетеді;  
- ақпараттарды біріктіру, зардаптарды байқауға мүмкіндік беретін 
қорытындылар жасау [102].  
Жүйелілік  ойлау,  Л.И.Шрагинаның  пайымдауынша,  жүйелілік 
тұғырні 
практикалық 
қызметтің 
түрлі 
салаларында 
қолдану 
қабылеттілігі көрінеді [103].  
Жүйелілік ойлаудың дамуы үшін ойындарға арналған Л. Бут Свини 
мен  Д.Медоуз  өз  жұмыстарында  [104],  білім  алушыларға  әлемді 
танудың тәсілі және ондағы көптеген өзара тәуелділік ретінде жүйелілік 
тұғыр туралы түсінік береді.   

93 
 
Олардың  пікірінше,  жүйелілік  ойлау  мен  ұйымдастырып  оқыту 
өзара байланысатын түсінікті береді  – жүйелілік динамикадан (себепті-
тергеулік  байланысты  оқыту  және  күрделі  жүйелерде  кешігу)  ойда  бар 
үлгілерге дейін (әлем неден тұратыны, біздің болжамдар, аңыздар, біздің 
сеніміміз  туралы  біздің  терең  түсініктеріміз).  Адам  жүйелілік  ойшыл 
ретінде [104]: 
- картинаны толығымен көру; 
-  күрделі  жүйені  жаңа  кілттік  нүктелерді  көру  үшін  әртүрлі 
көзқарастан қарастыруға болады; 
- тәуелсіз пікірлерден негізделеді; 
-  біздің  болашағымызға  ойлаудың  стереотипі  ретінде  мәселелерді 
ойлайды; 
- ұзақ мерзімді перспективаларға артықшылық береді; 
-  күрделі  себепті-тергеулі  байланысты  шығаратындай  кең  ой-өрісі 
(және заттарға кең көзқарасы) болады; 
- қажетсіз зардаптар пайда болуды алдын ала біле алу; 
- кінәлау мен жазғырудан емес, дәлелдерге көз жеткізіп, шындыққа 
жету; 
-  қайткен  күнде  де  бірден  шешуге  тырыспай,  парадокстардың, 
қарама-қайшылықтар  мен  қайшылықтардың  болуымен  келісуге 
қабылетті. 
Жүйелілік  ойлаудың  кезең  бойынша  қалыптастыру  үшін 
Д.В.Чернилевский  әрбірі  танымдық  әрекетті  қалыптастыруға  қызмет 
жасайтын,  міндетер  сериясын  құруды  ұсынады.  Мұнда  әрекеттің 
бағдарлы негізін анықтау үшін қажет [65]: 
- міндеттер жағдайынан объект анализін, оның толықтай қасиеттері 
мен сипатамасын ажырату; 
-  объектінің  әрбір  функциясы  үшін  жанама  жүйені  анықтау  осы 
міндеттер жағдайында бөлінбейтін, оны элементтерге бөлу; 
-  элементтердің  арасындағы  ішкі  және  сыртқы  байланысы  мен 
объектіні құру деңгейін айқындау; 
-  ұйғарымды  жүйенің  сапалы  жағдайын,  олардың  барлық  түрленуі 
мен ары қарай даму жолдарын бағалау; 
-  міндеттерді  шешудің  оңтайлы  құралдары  таңдау  және  қажетті 
есептеулерді орындау. 
Қызметтің интериоризации үдерісінде танымдық, теориялық, 
практикалық  және  басқа  қызметтерді  ұйымдастыру  мен  жүзеге 
асырудың жүйелілік тәсілі жүйелілік ойлаудың тәсілі болып шығады.  
Жүйелілік  ойлау  қоршаған  шындықтың  көрінісі,  адамның 
танымдық,  теориялық,  практикалық  және  басқа  қызметіне  жүйелілік 
тұғырні жүзеге асырумен байланысты жанама және жалпылама ретінде 
анықталынуы мүмкін.  

94 
 
Білім  алушылардың  жүйелілік  ойлауының  дағдылары  мен 
шеберліктерін  қалыптастыру  үшін  қолданылатын  әдістер  мен 
тәсілдердің тізімі 4.2 - суретте көрсетілген. 
Жүйелілік  ойлауды  табу  және  қалыптастырудың  қажетті  шарты 
сәйкесінше мақсатты бағытталған және белсенді оқу танымдық, ғылыми, 
практикалық  және  басқа  субъектінің  әрекеттер  болып  табылады.  Бұл 
үдерісте келесілер жүзеге асырылады: 
-  жүйелілік  тұғырдың,  жүйелілік  талдаудың  жүйелілік  синтездің 
негізгі  теориялық    ережелерін,    категорияларын,  әдістерін  және  т.б. 
меңгеру; 
-
 
қоршаған  шындықтың  объектілерін  тиімді  және  бүтіндей 
танымына  әсер  ететін  әрекеттерді,  қызметті,  жүйелілік  әдістер  мен 
технологияларды меңгеру; 
-
 
дәлме-дәл  зерттелетін  ғылымның  білім  жүйесін  қалыптастыру; 
сәйкесінше  жүйенің  құрылысын  болжалды  мақсатқа  жеткізу  үшін 
мақсатты (мақсаттарды) анықтау;   
-
 
танымдық,  теориялық,  практикалық  және  басқа  қызметтің 
қарастырылатын  объеті  туралы  ақпараттың  жинақталған  түрде  жүйелі 
құрастыру, зерттеу және ұсыну; 
-
 
бөлігі жүйе болып қарастырылатын болып табылатын, зерттелетін 
объектінің  ортада  және  жүйеастын  табудың  құрастырылатын  жүйенің 
жағдайын анықтау; 
-
 
зерттелетін объектінің жүйесінің концептуалды үлгісін құастыру; 
-
 
жүйе  мен  оның  компоненттері  (бөліктері,  элементтері)  өзара 
әсерлесетін  (сыртқы  байланыстарды  анықтау)  сыртқы  ортаның 
объектілерін анықтау;  
-
 
жүйелер мен оның компоненттерінің қызметін анықтау; 
-
 
жүйе компоненттері мен қамтамасыз ету бағдарламасының жұмыс 
істеуінің  мақсатты  бағдарламасын  дайындау  (бағдарламалы-мақсатты 
тұғыр негізінде); 
зерттеу,  жүйелілік  сияқты,  шығармашылық  ойлау  ретінде  дамыту 
мен мүмкіндіктерді анағұрлым кеңейтуге қызмет жасайды.   
Жүйелілік  тұғыр  негізінде  қарастырылатын  объетілер  туралы 
ақпаратты  зерттеуге  сыни  тұғыр,  біздің  зерттеулер  көрсеткендей, 
жүйелілік-сыни ойлауды қарастыру үшін жағдай жасайды, сапалы жаңа 
деңгейде  сыни  ойлаудың  практикасы  мен  теориясының  тиімді  дамуын 
қамтамасыз етеді.  
Бүтіндей  жүйелілік  ойлау  қоршаған  әлемді  толық  тануға  жағдай 
жасайды.  Ж.М.Абдильдиннің  пікірі  бойынша  затты,  объектіні  толық 
қарастыру  шындықтың  нақты  теориялық  танымының  маңызды  және 
қажетті сәті болып табылады [120]. 
 
 
 

95 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: