Түр, тұлға, logos сөз, ілім дербес сөздердің грамматикалық мағыналарын
І.Араб-парсы тілдерінен енген сөздер
жүктеу/скачать 169 Kb.
|
Қазіргі қазақ тілі сабақ жоспарлары
9- мамыр, Терминдер
- Бұл бет үшін навигация:
- ІІ. Монғол тілдерінен енген сөздер.
| І.Араб-парсы тілдерінен енген сөздер. Бұл процесс ҮІІІ-Х ғасырдан басталады. Араб басқыншылары қазақ даласына қоныстана алмады. Бірақ олар көне түрік мәдениетінің тамырына балта шапты (көне жазуды жойды, сауатты адамдарды (бітікшілер мен абыздарды) жойды. Екіншіден, араб жазуын енгізді. Үшіншіден, қазақ даласында миссионерлер (қожалар) қаптап кетті. Олар қазақ балаларын арабша оқытып, молда, ишан, сопы, пірадарлар дайындады. Араб тілі кең етек жая бастады, біртіндеп әдеби тілге айналды. Қазақ тілі шұбарланды. Кітаби лексика қалыптаса бастады. Бірақ, қазақ тілі бұл күресте жеңіп шықты.
В.В. Радлов: «Ислам дінінен сырттай иланудың нәтижесінде қырғыз (қазақ) тілі исламның іріткіш ықпалынан аман сақталып, өзінің бастапқы таза түріктік сипатында қалды. Оған кейбір жат элементтердің кіруі рас, бірақ олар Мұхамбет дініндегі басқа түрік елдеріндегідей дербестігін сақтай алмай, қазақ тілінің дыбыс заңдарына бағынып, сол халықтың сөзіне айналып кеткен». (В.В.Радлов «Образцы народной литературы тюркских имен», часть ІІІ 1988) Қазақ тілінде бірталай сөздер сақталып қалды: 1. Шаруашылыққа байланысты сөздер: айна, таға, шырақ (свеча), орамал, базар, таба. 2. Мәдени-ғылыми ұғымды білдіретін сөздер: қалам, дәуіт, қағаз, кітап, мектеп, тарих, мағлұмат, емтихан, ғалым, әдебиет т.б. 3. Діни қызметті білдіретін сөздер: ораза, намаз, дәрет, парыз, күнә, өсиет… Қазақ тілінен араб-парсы тілдеріне де бірталай сөз ауысты: ата, аталық, адырна, орда, ақша, емші, адас, қылыш, қонақ, құл, олжа т.б. ІІ. Монғол тілдерінен енген сөздер. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің бұл тобын түркі-монғол тілдеріне ортақ сөздер деп атаған дұрыс сияқты. Өйткені екі тілге де ортақ мына сияқты сөздер бар: Хавирга – қабырға (ребро) Хэвэг – кебек Хөл – қол Қөл – шөл Гунан – құнан Булаг – бұлақ Садаг – садақ Ау – ау (балық аулау құралы) Алаг – аян (түс) Зүс – жүз (адамның жүзі) Жимс – жеміс Ғажуу – қажу (шаршау) т.б. Ғ.Мұсабаев 150-ге жуық сөзді мысалға келтіреді. Ш.Ш.Сарыбаев (проф) осы мәселеге арнап екі мақала жазды. Монғол ғалымы Б.Базылханның айтуынша: «Монғолша – қазақша сөздікке» енген 40000 сөздің 1500 түбірден тараған, 24000 сөзі, яғни, 60% екі халыққа ортақ желіліс буынды сөздер екенін айтады. Демек, сөз ауысу орасан күшті. Бірақ кімнен кімге ауысты? Бұл әлі анықталмаған мәселе. Сондықтан түркі-монғол тілдеріне ортақ сөздер деп атаған дұрыс сияқты. жүктеу/скачать 169 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|