Өзін-өзі тексеретін сұрақтар

1. Жеке дауыссыз дыбыстардың сапалық ерекшеліктері

2. Қарқалпақ, өазақ, қырғыз тілдерінің дауыссыз дыбыстары
№ 7 дәріс тақырыбы: Қосар дауыссыз дыбыстар жүйесі

Қарастырылатын сұрақтар:

1. Түркі тілдерінің қосар дауыссыз дыбыстар жүйесі

2. Қосар дауыссыз дыбыстардың түркі тілдеріндегі зерттелуі

3. Қосар дауыссыз дыбыстардың түркі тілдеріндегі көрінісі

Кейбір түркі тілдерінде дауыссыздардың қосарлануы кездеседі. Бір ыңғайда түркімен әдеби тілінде, сол тілдің есарий диалектісіне, құмық тілінде мынадай фактілерді көрсетуге болады: түркімен тілінде аррық (арық), чаррық (кәрілік), ыссы(ыссы). Нақ осы сияқты фактілер Н.К.Дмитриев еңбектерінен алынды. Осыған ұқсас фактілер қазіргі қазақ тілінде де ұшырайды. Ащ-щы, сәт-ті т.б. Олай болса, негіздер құрамында тілдері сияқты, қазақ тіліне де жат емес.

Н.К.Дмитриевтің айтуынша, басқа түркі тілдермен салыстырғанда, әзербайжан тілінде туынды етістіктер құрамында дауыссыздардың қосарлануы жиі ұшырайтын факті және ондай етістіктердің арғы түбі- еліктеуіш сөздер болып келеді: запыл – замог\ азақ тіліндегі зықы, зықысы шықты – сөзімен байланысты болуы мүмкін. Түркі тілдерінің көпшілігінде кездесетің құбылыс – екі, жеті, сегіз, тоғыз, елу, отыз – сан есімдердің қосар дауыссыздармен атылуы. Өкки, икки, т.б.Якут тілінде – сәтте, секкиз, т.б., өзбек тілінде – тұқиз, тоққуз;түрікмен – доқкуз; әзербайжан – доғуз, орттуз, т.б. Түркі тілдерінің қайсысымен салыстырғанда да, сөз құрамында қосар дауыссыздарды жиі қолданатын тіл – чуваш тілі. Чуваш тілінде суққыр (соқыр), анне (ана) т.б. тәрізді сөздердің түбірінде дауыссыздардың екі дауысты аралығында қосарланып келуі әдеттегі құбылыс: перре, икке, таватта т.б. Алайда, чуваш тілінде қосарланған дауыссыздардың жиі айтылатыны – түбір мен қосымша шегінде. Оларды алдыңғы топтан бөліп, белгілі дәрежеде морфологиялық мән алған құбылыс деп қарауға болар еді. Чуваш тілінің мамандары дауыссыздардың қосарлануының мына тәрізді түрлерін көрсетеді:

1. Екі буынды зат есімдердің ілік, барыс септікте қосар дауыссызбен айтылуы: ваййам, сассен (пышақтың),т.б.

2. Сондай- ақ сөздер тәуелдік жалғаумен (3 жағы да), көптік жалғаумен келгенде: саввам (менің әнім), савву (сенің әнің), савви (оның әні), саввамар (біздің әніміз);

3. Дауыссыз не қысаң дауыстыға аяқталған сын есімдер мен салыстырмалы шырайлар тұлғасымен келген сын есімдер тәуелдіктің үшінші жағының қсымшасы жалғанғанда: пысак (үлкен), пысакхи (сол үлкен), т.б.

4. Тәуелдіктің үшінші жағы –и қосылғанда мына тұлғалардың соңғы дыбысы қосарланады: осы шақ есімшесі – акан (екен)- сыракан (жазушы)- сыраканни; келер шақ есімшесі – ас (ес), оның болымсыз түрі – мас (мес), пулас (болар, болатын), т.б. Өткен шақ есімшесінің болымсыз түрі – ман (мен) – варанмен;

5. Осы шақ, көпше үшінші жақта барлық етістіктер с дауыссызымен айтылады (болымды түрде де, болымсыз түрде де): пуранассе (тұрады, тіршілік етеді ), т.б.