Өзін-өзі тексеретін сұрақтар

1. Түркі тілдерінің дауысты дыбыстар жүйесінің ерекшеліктері

2. Қазақ, қырғыз, қарақалпақ тілдерінің фонетикалық құрылымы

3. Ашық-қысаң, ерін-езулік дауыстылар жүйесі

№5 дәріс тақырыбы: Созылыңқы дауыстылар жүйесі

Қарастырылатын сұрақтар:

1.Түркі тілдерінің созылыңқы дауыстылар жүйесі

2. Созылыңқы дауыстылардың түркі тілдеріндегі зерттелуі

3. Созылыңқы дауыстылардың қазақ тіліндегі көрінісі

Дауысты дыбыстарды жіктеудің жоғарыда аталған принциптері,бұдан бұрын аталғандай түркі тілдерінің барлығына дерлік тән құбылыстар. Сондықтан барлық тілдерге тән құбылыстардың жеке тілдердегі ауытқулары қажет етеді. Жеке тілдердегі бинарлық топтар арасындағы сәйкестіктердің сақталуы бірде экстраленгвистикалық себептерге байланысып жатса, бірде субетраттық ерекшеліктерімен және тілдің ішкі заңдылығымен ұштасып жатады. Сонымен бірге, дауыстыларды барлық түркі тілдеріне емес, жеке тілдерге ғана тән болып келетін сапалық топтар бар. Олар негізінен дыбыстардың жасалу процесінде дыбыстардың мөлшеріне негізделген. Сондықтан оларды дауысты дыбыстардың өлшемдік жіктелуі деп те қарауға болар еді. Сондай топтардың бірі – созылыңқы дауыстылар.Созылыңқы дауыстылардың жіктелуі әдеттегідей дыбыстылармен салыстыра қарағанда мүмкін екендігі белгілі.Соңғы топ түркі тілдерінің барлығында бар.Ал, созылыңқы дауыстылар немесе дауыстылардыңсозылыңқы айтылыуы барлық тілдерде емес, алтай,қырғыз,гагауз, түркімен,тува, хакас, шор, якут, тілдерде ғана бар.Осы аталған тілдерде дауыстылардың созылыңқы немесе әдеттегідей дыбысталуы фонемалық дәрежеге жеткен. Сондықтан ол тілдердің фонетикалық жүйесі жайлы сөз болғанда, созылыңқы дауыстыларға тоқтамай кету мүмкін емес. Ең алдымен, түркі тілдерінің көне дәуірлеріне түркі негіз тілінде дауыстылардың созылыңқы дыбысталуы болған ба? – дейтін мәселеге тоқталу қажет. Түркологияда бұл мәселе туралы әр түрлі көзқарас айтылады. Зерттеушілердің бір тобы түркі негіз тілінде бар деп қараса, екіншілер созылыңқы дауыстылар жеке тілдердің даму процесінде қалыптасқан