Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
Пифагор және оның мектебі қызметі
| Адам бол адам ет адам қыл
Алаң болма алаң етпе алац қылма Дайын бол дайын ет дайын қыл Мәз болды мәз етті мәз қылды Қарық болды қарыц етті ңарьщ қылды Қорған болды қорған етті қорған цылды 265 Осы және осы сняктанған мысалдардан бұл үш етіс- тіктің қүранды етістік жасауда әрі ең негізгі, әрі өте өнім- ді, әрі тіпті жиі қолданылатын сөздер екені аныкталады (Соңғы кезде үш етістіктің қатарына істе (іс + те) деген етістік ене бастағанын ескерте кеткен жөн). Сонымен бірге, осы мысалдардан бүл үш етістіктің бір-бірінен ажырайтын мағыналык. ерекшеліктері барлы- ғы да бағдарланады. Ол — табиғи кұбылыс, өйткені егер олар мағыналары жағынан да, қызметтері жағынан да дәл бірдей, барабар я тең болса, тілде «босқа» жарысып жүрмеген де болар еді. Ал олардын мағына жағынан абсолютті тен еместігі, әрқайсысына тән өзіндік сипат- тарынан да айкындала түседі. Мысалы: абай бол (абай- ла), сақ бол (сақтан), оқып бол, айтқан бол... деп кол- дануға болғанымен, абай ет, сақ қыл, оқып ет, айтқан қыл деуге болмайды. Бұлардын осылайша ажырауы, әрине, мағыналарының ерекшеліктеріне, соған лайық қалыптасқан тіркесу қабілеттеріне байланысты. Демек, бұдан сөз-сөздін. өздеріне тән мағыналык аясы, қолда- ньуіу өрісі болатыны анғарылса керек. ' Бүл үш көмекші етістік арқылы жасалатын кұранды етістіктер бір күрделі сөз ретінде жұмсалатындықтан, етістікке тән парадигмалық формалардың бәрі де олар- ға жалғана береді, сондай-ақ олардан тиісті формант- тар арқылы аналнтикалы (сараламалы), перкфразалы (суреттемелі) етістіктер жасала береді! Мысалы: . Алаң бол алаң ет алаң қыл алаң болады алаң етеді алаң қылады алаң болган алаң еткен алаң қылган алаң болар алаң етер алаң қылар алаң болатын алаң ететін алаң қылатын алаң болғалы алац еткелі алаң қылғалы алаң болма алаң етсе алаң қылса алаң болмашы алаң етпеші алаң қылмашы . Алаң оола көрме алаң ете көрме алаң ңыла көрме алаң бола қалды алаң ете қалды алаң қыла қалды алаң болмай қой- алаң етпей крй- алаң қылмсій қой- майды майды майды алаң бола алмай- алац ете алмай алаң қыла алмай- мын мын мын Алаң болатын еді алаң ететін еді алаң қылатын еді алаң болған екен алаң еткен екен алаң қылған екен 266 алаң болғысы алаң еткісі кел- алаң ңылғысы кел- целмейді мейді мейді алаң болмаса екен алаң етпесе екен алац қылмаса екең т б. Сонымен, бол, ет, қыл (істе) етістіктерініц көмекші- лік қызметі өзге көмекші етістіктерден баскаша, демек, бүлардын ең негізгі және /басты кызметі — ееімдерден кұранды етістіктер тудыру.! Олардың бұл «мамандығын» өзге көмекшілер атқара алмайды. «Бол», «ет», «қыл» етістіктерініц жәрдемімен жасалған кұранды стістіктер- дін. соцғы компоиеиті түрленіп, саралама, суреттеме етістіктер жасалуымен қатар (қызмет ете көріңіз. қыз- мет көрсетсе екен т. б.), лексикаланған, идиомаланған түрақты етістіктер көп қалыптасқан. жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|