Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 30. БІРІККЕН СӨЗДЕР ЖӘНЕ КІРІККЕН СӨЗДЕР
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| § 30. БІРІККЕН СӨЗДЕР ЖӘНЕ КІРІККЕН СӨЗДЕР
Казақ тіліндегі біріккен сөздердің белгілі-белгілі сө; тіркестерінің заңдарына лайық жасалатындығы байқала ды. Мысалы: қарақат (кара кат), білезік (білек жүзік) қарлығаш (қара ала кұс) дегендер морфологиялық құ рылысы жағынан басқұр, қара су, кол сақина, қа, а ала ат сияқты кәдімгі синтаксистік тіркестердің үлгілері бо- йынша жасалған. Ал, ағайын, қолғанат сияқты біріккен сөздер салала- са қүралған тіркестен шыккан, мысалы: алғашқысы аға және іні деген сөздерден, екіншісі, қол және қанат деген сөздерден біріккен. Мүндағы аға және іні сөздері мағына жағынан бір-біріне қанДай жақын болса, қол және қанаі сөздері де өзара сондай жакын. Сөйтіп, бұл сөздердің кұрамдарындағы компоненттер біріне бірі тәуелді (бағы- нышты) емес, біріне бір тең. Компоненттерінін. бастапқы кездегі мағыналық (я синтаксистік) катынастарыньщ ерекшеліктеріне қарай, казак тіліндегі біріккен сөздер не сабақтаса не салаласа кұралады. Құрамдарын тек лингвистикалық (этимологиялық я морфологиялык) талдау арқылы ,ғана анықтауға бола- тын бугін, ендігарі, биыл сияқты сөздерді біріккен сөздер- дің өзге топтарынан бөліп караған дүрыс. Өйдкені ондай сөздердің компоненттерінің бір-бірімен ©зара үндесе, үйлесе кірігуі былай түрсын, олардың мазмүндары да қүрамындағы компоненттерінің мағыналарына сай кел- мейді. Демек, мүндай біріккен сөздердің мағыналарьі компоненттерінің мағыналарыныц жиынтығы (қосынды сы) емес. Мысалы. білезік, қарлыгаш, қызплш, бүгін, би ыл, экел, зпер, бурсігуні, былтыр, ендігәрі сиякты сөздер дің (сыртқы түрпатын коя тұрып) мағыналарын бастап қы сөз тіркестерінің (білек жузік, қара ала қүс т. б.) мағыналарымен салыстырып қарасак, оларды кіріккй сөздер деп атау қажет. Әдетте, сөз тіркесінің беретін мағынасы оның күра мындағы мүшелерінін, беретін мағыналарының жиынтЫ ғын толык. камтиды. Ал, курделі сездің мағынасы оньй қүрамындағы компоненттерінің мағыналарыньщ жинағы 102 на (косындысына) сай келмейді. Қазак тіліндегі күрделі сөздердін, соның ішінде біріккен сөздердің мағыналары да, осы айтылғандай, күрамдарындағы компоненттердің мағыналарының жиынтығына дәл я сайма-сай келмей, одан мазмұн жағынән кен я тар болады. Мысалы: бугін, Сиыл, бьілтыр, әнеугүні, түнеугуні, қарақат, ендігәрі, таң- ертең, білезік, қызгыш сиякты кіріккен сөздердің әр- кайсысының мазмүнын алсақ, ол мазмүн күрамындағы компоненттерінің мағыналарын өзінін тиісті бөлшектері ретінде камтыса да, сол бөлшектердің мағыналарынын косындысынан әлдеқайда кен (жалпы). Ал, айбалта, аққу, сіққутан, ақсақал, көкжөтел, қа- ламсап, орынбасар, оттегі, шекара тэрізді «біріккен» сөз- дердін мазмүндары, керісінше, кұрамдарындағы компо- ненттерінің мағыналарын өздерінің бөлшектері есебінде камтығанымен, сол бөлшектердін. мағыналарының ко- сындысының аясынан әлдекайда тар (тайыз). Мағынасы жалпыланып кецейетін топқа кіріккен сөз- дерді, идеомалык тіркестерді және белгілі дәрежеде то- понимикалық атаулар мен хайуанатқа берілетін жалкы атауларды жатқызуға болады да, соңғы топқа, демек, мағынасы жалқыланып тарайтын топқа күрделі сездер- дія бүл аталған түрлерінен басқаларын тегіс жатқызуға болады. 1 Қүрделі сөздің мағынасы мен оныц құрамындағы ком- поненттерінің мағыналарының араларындағы айырма- шылық тек оның кейінгі кездерде болган өзгерістерімен ғана байл^нысты болмайды; сөздің формасы белгілі бір затқа (күбылысқа) ат берген кездің езінде де сол үғым- ның мазмүнын түгел камти алмайды. Өйткені белгілі бір затқа берілетін ат (атау) сол затты баска заттан тез ажырата коярлықтай тиісті бір белгісіне ғана қарай бе- ріледі (мысалы: «Айырып сары майдан торта қойдым» дегендегі сары май сезін, сары-иіұнақ, қосаяқ, егеукуй- рың, ащутан, квщутан сияқтыларды алыңыздар). Сол себептен күрделі сөздердің мағыналары әуел бастан-ак. кұрамындағы компоненттері аркылы айтылатын мағына- аардың жиынтығынан анағүрлым мазмұнды да, бай да болып шығады. Біріккен сөз бен онын. компоненттерінің мағыналарының үнемі бірдей шықпайтын себебі де осы- Дан. Бірақ күрделі сөздің мағынасы дәйім өзгере бермей- Ді- Өйткені тұтас. күрделі сездің беретін мағынасына °Ның я екі бірдей компонентінін, я кем дегенде бір ком- Донентінің мағынасы тікелей байланысты болмаған жағ- 103 дайда ғана ол компоненттердің мағыналары басқаша тү- сініледі (мысалы: қарлығаш, сэресі, аласабыр т. б.). Сонымен қатар, мағынасы өзінін қүрамындағы ком- поненттерінін. мағыналарының жиынтығына жуык бола- тын біріккен сөздер де бар (мысалы: жаздыгүні, қысты- гүні, қусбегі, атбегі т. б.). Бірақ бұдан біріккен сөз бен оның компоненттерінін мағыналарының араларындағьі елеулі айырмашылык болмағандықтан, біріккен сөз бен сөз тіркесінің аралығына шек қоюға болмайды екен де- ген пікір тумауы керек. Өйткені олардың аралығында айырмашылық бар және оларға шек те коюға боллды. Мысалы, еркін сөз тіркесіндегі әрбір мүшенің өз мағына- сы, өз қызметі болса, біріккен сөздің құрамындағы ком- поненттерде ол қабілет те, қасиет те болмайды. жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|